Blockbuster minglab video ijara do‘konlariga ega edi. Kodak fotografiya qiroli bo‘lgan. Nokia esa har bir cho‘ntakda bo‘lgan telefon edi. Bu kompaniyalar yirik, boy va hamma joyda edi. Lekin baribir ular kichikroq, tezroq va ijodkor raqobatchilarga mag‘lub bo‘ldi. Nega bunday bo‘ldi?
Bu savolga javob topish uchun zamonaviy biznes tafakkuridagi eng muhim g‘oyalardan biriga murojaat qilamiz: Innovator dilemmasi — Garvard professori Kleyton Kristensen tomonidan ilgari surilgan nazariya. Bu oddiy, ammo kuchli tushuncha bo‘lib, nega dunyodagi eng yirik kompaniyalar yangi texnologiyalar paydo bo‘lishi bilan muvaffaqiyatsizlikka uchrayotganini tushuntirib beradi — hattoki, ular bu o‘zgarishni oldindan ko‘rib turgan bo‘lsalar ham.
Keling, buni bosqichma-bosqich ko‘rib chiqaylik.
Kristensen shuni aniqladiki, ko‘p yirik kompaniyalar muvaffaqiyatsizlikka uchrashi sababi ularning dangasaligi yoki aqlsizligi emas. Aksincha, ular hamma narsani “to‘g‘ri” qilayotgan bo‘ladi: mijozlarga quloq tutishadi, mahsulotlarini yaxshilab, foydani oshirishadi. Ammo ular bitta juda muhim narsani ko‘zdan qochiradi: kelajak bozorining ehtiyojlarini.
Yangi texnologiya paydo bo‘lganida hali mukammal bo‘lmasa-da, arzonroq, soddaroq yoki moslashuvchanroq bo‘lsa yirik kompaniyalar ko‘pincha unga e’tibor bermaydi. Chunki ularning hozirgi mijozlari bunday narsa so‘ramaydi va hozirgi daromadlari ham bunga bog‘liq emas. Axir eski usul ishlayotgan bo‘lsa, nega xatarli, yangi g‘oyaga vaqt va mablag‘ sarflash kerak?
Bu – aynan dilemma.
Agar ular yangi g‘oyaga erta sarmoya kiritishsa, zarar ko‘rish xavfi bor. Ammo agar juda kechiksa, biror startap chiqib keladi, o‘sha yangi texnologiyani takomillashtiradi va birdan — boom. Eski kompaniya ortda qolib ketadi.
Kodak misolini olaylik. Ular 1970-yillarda raqamli kamerani ixtiro qilgan edi. Ha, aynan o‘zlari ixtiro qilgan. Ammo sarmoya kiritishmadi. Chunki u paytda kompaniya asosiy daromadni fotoplyonka sotish orqali topardi, bu biznes milliardlab dollarlar bilan baholanardi. Raqamli kamera esa shu daromad manbaiga xavf tug‘dirardi. Shuning uchun kompaniya bu g‘oyani chetga surdi. Yillar davomida Kodak faqat plyonkaga e’tibor qaratdi, shu paytda esa butun dunyo sekin-asta raqamli texnologiyaga o‘ta boshladi. Yillar o‘tib, raqamli kameralar bozorni egalladi, ammo fotografiyaning ramziga aylangan Kodak esa ulgura olmadi. Oxir-oqibat, kompaniya 2012-yilda bankrotlik e’lon qildi.
2000-yillarda Nokia mobil telefon sanoatini boshqargan. Ularning telefonlari mustahkam, ishonchli va millionlab odamlar tomonidan sevilar edi. Ammo ular diqqatni faqat knopkali telefonlarni mukammallashtirishga qaratdi, ya’ni ishlayotgan narsani yaxshilashga. Yangi bosqich — sensorli telefonlar davri uchun esa tayyorgarlik ko‘rishmadi.
2007-yilda Apple nomli kichik kompaniya sensorli smartfonni chiqardi. U mukammal emasdi, lekin dunyo qayerga ketayotganini ko‘rsatdi. Nokia esa bu yangilikni “tor doiradagi mahsulot” deb baholadi. Ular odamlar hali ham knopkalarni afzal ko‘radi deb o‘ylashdi. Ammo atigi bir necha yil ichida smartfonlar bozorni egalladi. Nokia, o‘z resurslariga qaramay, tezda moslasha olmadi.
2000-yilda Blockbuster atigi $50 million evaziga Netflix’ni sotib olish imkoniga ega edi. O‘sha paytda Netflix oddiygina pochta orqali DVD yuboruvchi xizmat edi va striming — ya’ni onlayn tomosha orzudek tuyulardi. Blockbuster rahbarlari bu taklifga kulib qo‘yishdi. Ular odamlar har doim video ijara do‘konlariga borishni afzal ko‘radi, deb ishongan, brendini “muvaffaqiyatsizlikka uchramaydigan” darajada katta deb hisoblashardi. Ammo Blockbuster hali ham an’anaviy do‘konlarga yopishib qolgan paytda, Netflix doimiy ravishda o‘zgarib bordi. Striming ommalashdi, mijoz odatlari o‘zgardi va Blockbuster barbod bo‘ldi.
Bugun Netflix qiymati 150 milliard dollardan oshgan, Blockbuster esa Oregonda faqat bitta nostalgik do‘kon bilan qolgan.
Hammasida ham yirik kompaniyalar “ko‘r” bo‘lmagan. Ular aqlli odamlar bilan ishlagan. Ammo ular o‘z muvaffaqiyatlarining tuzog‘iga tushib qolishgan. Aynan mana shu holatni Kristensen “Innovator dilemmasi” deb atagan. Muvaffaqiyat sizni shoshib harakat qilishdan tiyadi, hozirgi holat bilan band qiladi — holbuki, aynan shunda sizga jasorat va kelajakni ko‘rish qobiliyati kerak bo‘ladi.
Xo‘sh, kompaniyalar bu tuzoqdan qanday qutuladi?
Ba’zilari asosiy biznesidan alohida, riskli g‘oyalarni o‘rganadigan kichik ichki jamoalar tuzadi. Boshqalari esa startaplarga sarmoya kiritadi yoki ularni erta sotib oladi. Masalan, Amazon doimiy ravishda foydasini jasoratli yangi loyihalarga qayta yo‘naltirib keladi — AWS, Kindle va Alexa bunga misol. Shu yo‘l bilan ular doimo oldinda bo‘lgan. Apple esa o‘zining mashhur mahsulotlaridan ko‘z yumishni biladi, agar undan yaxshirog‘i chiqsa. iPhone paydo bo‘lganida ular eng ko‘p sotilgan mahsuloti — iPod ishlab chiqarishni to‘xtatishdi.
Innovator Dilemmasi — bu ogohlantirish, lekin shu bilan birga saboq ham. Qancha katta bo‘lishingizdan qat’i nazar, agar siz xatarni ko‘zga ilmasangiz va yangi kelayotgan raqiblarni e’tiborsiz qoldirsangiz, keyingi navbat sizniki bo‘lishi mumkin. Bu startaplar uchun ogohlantirish: mahsulot hali mukammal bo‘lmasa ham, sizda kichik va tezkor bo‘lish orqali gigantlarga qarshi kurashish imkoniyati bor.
Chunki har bir ulkan o‘zgarish avvaliga boshqalar sinashga qo‘rqqan oddiy bir g‘oya sifatida boshlanadi.
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish