Pul hayotning deyarli barcha jabhalariga ta’sir qiladi. Shunga qaramay, odamlar hanuzgacha mantiqsiz moliyaviy qarorlar qabul qiladi. Odamlar o‘ylamay pul sarflash, xavfli investitsiyalarni quvish, jamg‘arishni e’tiborsiz qoldirish va moliyaviy trendlarga ko‘r-ko‘rona ergashish kabi xatolarni qilmaslik kerakligini bilsa ham bu ishlarni takrorlayveradi. Birgina savol tug‘iladi: nega?
Javob – buxgalteriya va investitsiya mantig‘ida emas, balki inson psixologiyasida. Bu muammoni tahlil qilish uchun “xulq-atvor iqtisodiyoti” yordam beradi. U odamlarning moliyaviy qarorlariga psixologik xatolar, hissiyotlar va ongdagi kognitiv qisqa yo‘llar qanday ta’sir qilishini tushuntiradi. An’anaviy iqtisodiyot odamlar har doim boylikni maksimal oshirishga intiladi deb hisoblaydi, lekin xulq-atvor iqtisodiyoti shuni ko‘rsatadiki, insonlar pul borasida ko‘pincha mantiqsiz harakat qilishadi.
Nega odamlar bunday xatolarga yo‘l qo‘yishini tushunish ularga moliyaviy qarorlarni oqilona qabul qilish, qimmatga tushadigan xatolardan qochish va o‘z pul odatlarini nazorat qilishga yordam beradi.
Nega pul borasida mantiqsiz fikrlaymiz?
Inson miyasi his-tuyg‘ular, ijtimoiy bosim va darhol mukofot olish istagiga juda sezgir. Bu esa ko‘pincha uzoq muddatli moliyaviy barqarorlikdan voz kechishimizga sabab bo‘ladi. Bir nechta psixologik xatolar insonlarning pulni boshqarish uslubini shakllantiradi:
Inson ongiga eng katta ta’sir qiluvchi omillardan biri – yo‘qotishdan qo‘rqish hissi. Daniel Kahneman va Amos Tversky olib borgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, odamlar pul yo‘qotish azobini, aynan shu miqdordagi pulni topishdan ko‘ra ikki baravar kuchliroq his qiladi. Bu esa investorlarni haddan tashqari ehtiyotkor bo‘lishga majbur qiladi, chunki ular uzoq muddatda foyda keltirishi mumkin bo‘lgan oqilona tavakkalchiliklardan qochadi. Shuningdek, odamlar yomon investitsiyalarini uzoq ushlab turadi. Chunki ularni sotish muvaffaqiyatsizlikni tan olishdek tuyuladi, bu esa yo‘qotishning o‘zidan ham kuchliroq hissiy og‘riq keltiradi.
Yana bir keng tarqalgan xatolik – ortiqcha ishonch. Odamlar o‘z moliyaviy qarorlarini boshqalar bilan solishtirganda yaxshiroq deb o‘ylaydi. Barber va Odean (2001) tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, haddan tashqari ishonchi baland investorlar bozorda tez-tez savdo qiladi, chunki ular bozorni vaqtida tahlil qila olishiga ishonadi. Biroq, ular passiv investitsiya strategiyasini qo‘llaganlarga qaraganda pastroq daromad oladi. Bu esa ko‘plab odamlarning bozorni yengish uchun urinishlari nega aksariyat hollarda muvaffaqiyatsizlikka uchrashini tushuntiradi.
Ommaga ergashish ham moliyaviy qarorlarni noto‘g‘ri qabul qilishning asosiy sabablaridan biridir. Odamlar ko‘pchilikni kuzatib, hamma investitsiya qilayotgan bo‘lsa, bu yaxshi g‘oya deb biladi. Bu tendensiya bozor pufaklarini yaratgan, dot-kom inqirozi va kriptovalyuta shov-shuvi bunga yaqqol misol bo‘ladi. Shiller (2015) tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra, ommaga ergashish bozor baholarining haddan tashqari oshishi va tendensiya o‘zgarganda keskin inqirozlarga olib keladi. Ko‘plab investorlar mashhur aksiyalarga hech qanday tahlilsiz sarmoya kiritadi, lekin bozor pufagi yorilganda katta yo‘qotishlarga uchraydi.
Hozirgi manfaatni ustun qo‘yish odamlarning uzoq muddatli foydadan ko‘ra, darhol natija olishni afzal ko‘rishiga sabab bo‘ladi. Shu sabab ko‘pchilik jamg‘arishga qiynaladi. Bugun pul sarflash yoqimli tuyuladi, lekin pensiya uchun jamg‘arish mavhum va uzoq bo‘lib ko‘rinadi. Laibson (1997) olib borgan tadqiqotida odamlar kelajakdagi mukofotlarni haddan tashqari past baholashadi, bu esa yomon jamg‘arish odatlariga va hayotining keyingi bosqichlarida moliyaviy noaniqlikka olib keladi.
O‘zgarishdan qochish ham odamlarning moliyaviy boshqaruvida muhim rol o‘ynaydi. Ko‘pchilik odatlarini o‘zgartirishdan qo‘rqadi, hatto bu ularga foyda keltirishi mumkin bo‘lsa ham. Masalan, ko‘pchilik pullarini past foizli omonat hisoblarida saqlaydi, investitsiya qilish esa xavfli tuyuladi. Samuelson va Zeckhauser (1988) tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotda ma’lum bo‘lishicha, odamlar mavjud moliyaviy qarorlariga yopishib olishni afzal ko‘radi va yaxshiroq yo‘llarni o‘rganishdan qochadi.
Noto‘g‘ri qarorlar moliyaviy tanlovlarga qanday ta’sir qiladi?
Ushbu psixologik tuzoqlar odamlar nima yaxshiligini bilsa ham, moliyaviy qarorlarni qabul qilishda qiynalishining sababini tushuntiradi. Masalan, yo‘qotishlardan qochish odati yomon investitsiyalarni sotishni qiyinlashtiradi. Mukofotga berilish esa pensiya jamg‘armasini e’tiborsiz qoldirishga olib keladi. Ortiqcha ishonch odamlarni haddan tashqari tavakkal qilishga undaydi, ommaga ergashish esa investitsiya pufaklari va moliyaviy inqirozlarga sabab bo‘ladi.
Nobel mukofoti sovrindori Richard Thaler tomonidan 2023-yilda o‘tkazilgan tadqiqot hatto professional investorlar ham his-tuyg‘ular va noto‘g‘ri fikrlash ta’sirida qolishini isbotladi. Tahlil shuni ko‘rsatdiki, mantiqiy, ma’lumotlarga asoslangan strategiyalarga amal qilgan xedj-fond menejerlari hissiyot asosida savdo qilgan investorlarga qaraganda yuqori natijalarga erishgan. Bu esa hatto ekspertlar ham moliyaviy qarorlarni mantiqiy qabul qilishda qiynalishini isbotlaydi.
Ushbu noto‘g‘ri qarorlar marketing mutaxassislari, moliyaviy institutlar va media tomonidan mohirona foydalaniladi. Kredit kartalari kompaniyalari mukofot tizimlarini taqdim etish orqali odamlarni ko‘proq xarajat qilishga undaydi, chunki ular hozirgi mukofotga berilish odati mavjudligini biladi. Investitsiya firmalari bozor gullab-yashnayotgan paytda yuqori xavfli aksiyalarni targ‘ib qiladi va bu ommaga ergashishni kuchaytiradi. Moliyaviy blogerlar esa tez boyish sxemalarini sotishga urinadi, chunki ular odamlarning o‘z muvaffaqiyatlariga ortiqcha ishonishini biladi.
Psixologik moliyaviy tuzoqlardan qanday qochish mumkin?
Moliyaviy xatolarni tushunish – to‘g‘ri qarorlar qabul qilish sari qo‘yilgan birinchi qadam. Ularni yengish uchun quyidagi strategiyalarni qo‘llash mumkin:
Moliyaviy o‘z-o‘zini anglashni rivojlantirish juda muhim. Hissiyotlar moliyaviy qarorlarga qanday ta’sir qilishini tushunish odamlarni impulsiv harakatlardan oldin to‘xtashga undaydi. Agar yuqori xavfli investitsiya yoki katta xarid qilish rejasi paydo bo‘lsa, bir qadam ortga chekinib, uni mantiqiy tahlil qilish qimmat xatolarni oldini olishi mumkin.
Moliyaviy qarorlarni hissiyotlardan holi qilish uchun avtomatlashtirishdan foydalanish yordam beradi. Avtomatik jamg‘arma va investitsiya tizimlarini yo‘lga qo‘yish ortiqcha pul sarflash istagini kamaytiradi va uzoq muddatli moliyaviy o‘sishni ta’minlaydi. Thaler va Benartzi (2004) tadqiqotiga ko‘ra, avtomatik jamg‘arma rejalaridan foydalangan odamlar oddiy iroda kuchiga suyanib jamg‘argan odamlarga qaraganda sezilarli darajada ko‘p mablag‘ yig‘gan.
Tezkor foyda ortidan quvish o‘rniga uzoq muddatli fikrlashni o‘rganish muhim. Bozorni vaqtida tahlil qilishga urinish o‘rniga, uzoq muddatli strategiyalarga amal qilgan investorlar ko‘pincha yuqori natijalarga erishadi. Masalan, indeks investitsiyasi, dollar narxini o‘rtacha hisoblash va diversifikatsiyalangan portfellar bo‘yicha investitsiya qilish spekulyatsiyaga asoslangan qisqa muddatli strategiyalarga qaraganda ko‘proq samarali bo‘ladi. Uorren Baffet muntazam ravishda spekulyatsiyadan ko‘ra barqarorlik uzoq muddatda yaxshiroq natija berishini ta’kidlab keladi.
Ommaga ergashishdan qochish uchun mustaqil tadqiqot o‘tkazish muhim. Moliyaviy trendlarni ko‘r-ko‘rona kuzatish o‘rniga, investorlar investitsiyalarni shov-shuv emas, balki fundamental tahlil asosida baholashi kerak. Charli Manger va Rey Dalio kabi investorlar ommaga ergashish moliyaviy falokatlarga olib kelishi haqida ogohlantirgan.
Yo‘qotishlardan qochish odatini yengish uchun moliyaviy qarorlarni hissiyotlar bilan emas, balki ehtimollar bilan baholash foydali. Muvaffaqiyatli investorlar yo‘qotishlardan qo‘rqish o‘rniga, ularni uzoq muddatli o‘sishning bir qismi sifatida qabul qilishadi. Hatto dunyoning eng muvaffaqiyatli investorlaridan biri Piter Linch ham ayrim investitsiyalardan zarar ko‘rgan, lekin ularning umumiy strategiyasi to‘g‘ri bo‘lgani sababli yirik moliyaviy muvaffaqiyatga erishgan.
Hozirgi mukofotga berilishdan qochish uchun ongli xarajat qilish va byudjet tuzish muhim. 50/30/20 qoidasi (daromadning 50 foizini ehtiyojlarga, 30 foizini istaklarga va 20 foizini jamg‘armaga yoki investitsiyaga ajratish) moliyaviy intizomni shakllantirishga yordam beradi va haddan tashqari cheklanganlik hissini kamaytiradi. Dunn va Norton (2013) tadqiqotlarida odamlar o‘z pullarini tezkor xaridlarga emas, balki uzoq muddatli maqsad va tajribalarga sarflaganida baxtliroq bo‘lishi ta’kidlanadi.
Xulosa
Pul faqat raqamlardan iborat emas – u xatti-harakat, hissiyot va qarorlar bilan bog‘liq. Moliyaviy jihatdan eng muvaffaqiyatli odamlar eng ko‘p daromad qilganlar emas, balki o‘z moliyaviy psixologiyasini boshqarishni o‘rganganlardir.
Yo‘qotishlardan qochish, ortiqcha ishonch va ommaga ergashish kabi noto‘g‘ri qarorlarni tushunish orqali odamlar yanada aqlli moliyaviy tanlovlarni amalga oshirishi, keng tarqalgan tuzoqlardan qochishi va barqaror boylik yaratishi mumkin. Moliyaviy qarorlar doimo hissiyotlar, media va ijtimoiy bosim ta’sirida bo‘lishi sababli, pul haqida mantiqiy fikrlash qobiliyati har kim uchun eng qimmatli ko‘nikmalardan biridir.
Moliyaviy erkinlik faqat ko‘proq daromad topishda emas, balki yaxshiroq fikrlashda.
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish