2018-yilda AQSh va Xitoy o‘rtasida boshlangan savdo mojarosi 2025-yilga kelib zamonaviy tarixdagi eng keskin iqtisodiy to‘qnashuvlardan biriga aylandi. Dastlab oddiy boj stavkalari oshirilishi bilan boshlangan jarayon bugun butun dunyo iqtisodiyotiga ta’sir ko‘rsatadigan to‘laqonli iqtisodiy urushga aylandi.
Mojaro qanday boshlangan edi?
AQSh–Xitoy savdo urushining ildizlari 2018-yil mart oyiga borib taqaladi. O‘sha paytda AQSh prezidenti Donald Tramp Xitoydan import qilinadigan mahsulotlarga boj solig‘i joriy qilgan edi. Tramp ma’muriyati bu qarorni Xitoyning sanoat sirlarini o‘zlashtirishi, intellektual mulk huquqlarini buzishi va adolatsiz savdo amaliyotlari bilan izohlagan edi. Xitoy esa bunga javoban AQShdan keltiriladigan soya, avtomobil va samolyot kabi mahsulotlarga boj solig‘I qo‘lladi.
Bu “urush” tezda avj oldi: 2018 va 2019-yillarda ikki tomon ham birin-ketin yangi boj to‘lovlarini joriy qilib bordi. 2020-yil yanvar oyida “Birinchi bosqich” kelishuvi orqali qisqa muddatli sulh e’lon qilindi, unga ko‘ra Xitoy Amerika mahsulotlarini ko ‘proq sotib olishga, ayrim savdo masalalarini isloh qilishga va’da berdi. Biroq asosiysi — Xitoy kompaniyalariga subsidiyalar berilishi va kiberxavfsizlik masalalari hal etilmadi.
Yillar davomida bu ziddiyat ichdan davom etib keldi. Biroq, 2025-yilda mojaro yana avj oldi — bu safar ancha dramatik va keskin tus oldi.
2025-yilgi portlash: rekord darajadagi boj stavkalari
2025-yil aprel oyida AQSh va Xitoy o‘rtasidagi savdo mojarosi misli ko‘rilmagan darajada keskinlashdi. 2-aprel kuni Prezident Donald Tramp “Ozodlik kuni”ni e’lon qilib, barcha import mahsulotlariga 10% umumiy boj solig‘ini joriy qildi va ayrim mamlakatlar uchun yanada yuqori stavkalarni belgiladi. Xitoy esa bunga javoban 10-aprel sanasidan boshlab amal qiladigan AQSh mahsulotlariga 34% boj solig‘i joriy qildi.
Vaziyat tezda yanada taranglashdi. 7-aprel kuni Prezident Tramp Xitoy o‘zining javob choralaridan voz kechmasa, Xitoydan import qilinadigan mahsulotlarga 50% qo‘shimcha boj solinishi bilan tahdid qildi. Xitoy bu talabni bajarmagach, 9-aprel kuni AQSh Xitoy mahsulotlariga boj stavkasini 104% ga oshirdi. 10-aprel kuni esa Oq Uy boj stavkasi 145% ga ko‘tarilganini rasman tasdiqladi.
Bunga javoban, 11-aprel kuni Xitoy barcha AQSh mahsulotlariga 125% boj solig‘i joriy qilinishini e’lon qildi va bu qaror 12-aprel sanasidan kuchga kirdi. Ushbu choralar ikki davlat o‘rtasidagi taxminan 582 milliard dollarlik savdo hajmiga jiddiy zarar yetkazdi.
Mutaxassislar va biznes yetakchilari boj urushining kuchayishi global iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligidan xavotir bildirmoqda, jumladan, inflyatsiyaning oshishi, ta’minot zanjirlarining uzilishi va iqtisodiy inqiroz xavfi kabi oqibatlar haqida ogohlantirishmoqda.
Darhol yuzaga kelgan iqtisodiy oqibatlar
Bozorlarda keskin xavotir va cho‘chish hukm surdi. E’lon qilingan qarorlardan atigi 48 soat o‘tib, S&P 500 indeksi 2020-yildan buyon kuzatiladigan eng keskin ikki kunlik pasayishni boshdan kechirdi. Dow Jones Industrial Average esa 4 000 punktdan ko‘proqga qulab tushdi. Investorlar xavfsizroq aktivlarga o‘tishga harakat qilgan bir paytda, ayniqsa texnologiya va ishlab chiqarish sohalarida faoliyat yurutuvchi yirik Xitoy kompaniyalair aksiyalari keskin qadrsizlandi.
Amerika bizneslari uchun ham zarba og‘ir bo‘ldi. Masalan, AQShdagi ta’lim o‘yinchoqlari ishlab chiqaruvchi Learning Resources kompaniyasi yangi bojxona qoidalarga ko‘ra yillik xarajatlari 2,3 million dollardan 100 million dollargacha oshishini ma’lum qildi. Xitoy ishlab chiqarishiga tayangan ko‘plab kichik va o‘rta bizneslar esa endi omon qolish uchun kurashmoqda.
Iste’molchilar uchun ham salbiy ta’sir endi boshlanmoqda. Bojlarning oshishi elektronika, kiyim-kechak va oziq-ovqat kabi mahsulotlar narxining ko‘tarilishiga olib keladi. Iqtisodchilar hisob-kitoblariga ko‘ra, har bir AQSh xonadoni o‘z yillik xarajatlarining o‘rtacha 1 280 dollarga ko‘tarilishini kutmoqda.
BlackRock bosh direktori Lerri Fink bu agressiv tariflar tufayli AQSh iqtisodiyoti retsessiyaga yuz tutishi mumkinligini aytib, vaziyatni “tasavvur qilganimdan ham og‘irroq” deb ta’kidladi.
Global oqibatlar
AQSh–Xitoy boj urushi faqat ikki tomonlama mojarogina emas — u butun dunyo savdo tizimini qayta shakllantirmoqda.
Xitoy bu vaziyatdan diplomatik jihatdan o‘z mavqeini mustahkamlash uchun foydalanmoqda. U Yevropa, Afrika va Global Janub mamlakatlari bilan savdo aloqalarini mustahkamlab, o‘zini Amerika protektsionizmiga qarshi erkin savdo himoyachisi sifatida ko‘rsat boshladi. Shu bilan birga, Xitoy texnologiya ishlab chiqarish uchun muhim bo‘lgan noyob yer minerallarining eksportiga nazoratni kuchaytirib, AQSh sanoatiga bosimni yanada oshirmoqda.
Xalqaro ta’minot zanjirlari ham qayta tashkil etilishga majbur bo‘lmoqda. Ilgari Xitoy ishlab chiqarishiga tayanib kelgan kompaniyalar endi Janubi-Sharqiy Osiyo, Hindiston va hattoki o‘z mamlakatlarida ishlab chiqarishni qayta yo‘lga qo‘yish imkoniyatlarini izlamoqda. Biroq ta’minot zanjirlarini qayta qurish qimmat, sekin va murakkab jarayon bo‘lib, bu butun dunyo bo‘ylab narxlarning yanada oshishiga olib kelishi mumkin.
Global moliyaviy institutlar uzoq muddatli iqtisodiy pasayish xavfi haqida ogohlantirmoqda. Jahon banki hisob-kitobiga ko‘ra, boj urushi davom etsa, keyingi ikki yil ichida global YaIM (yalpi ichki mahsulot) 7% gacha kamayishi mumkin — bu esa jiddiy global inqiroz oqibatlariga olib keladi.
Bu faqat savdo haqida emas
Aslida, boj urushi faqat savdo nomutanosibliklari haqida emas. Bu texnologik ustunlik, kelajak sanoatlari ustidan nazorat va siyosiy hukmronlik uchun kurashdir. AQSh va Xitoy bir-birini shunchaki raqib emas, balki tizimli dushman sifatida ko‘rmoqda. Boj stavkalari esa — texnologiyalarga taqiq, sanksiyalar va eksport nazorati kabi — global yetakchilik uchun kengroq iqtisodiy jangning bir vositasiga aylangan.
Bu shuni anglatadiki, hozirgi boj stavkalari bir kun kelib bekor qilingan taqdirda ham, ikki davlat o‘rtasidagi ziddiyatlar saqlanib qoladi. Endi kompaniyalar, investorlar va iste’molchilar butun dunyo bo‘ylab yangi bir davrga kirib bormoqda: geosiyosiy xavf endi faqat orqa fonda emas — u har kunlik biznes qarorlarining ajralmas qismiga aylangan.
Xulosa: Bojlar tomonidan shakllanayotgan yangi dunyo
AQSh va Xitoy o‘rtasidagi boj stavkalarining keskin oshishi nafaqat siyosiy qarama-qarshilik, balki global iqtisodiyot uchun tarixiy burilish nuqtasini belgiladi. Yillar davomida faqat savdo amaliyotlari ustidagi nizodan boshlangan jarayon bugunga kelib, kundalik mahsulotlardan tortib global fond bozorlarigacha barcha sohalarga ta’sir ko‘rsatadigan keng qamrovli iqtisodiy to‘qnashuvga aylandi.
Bu vaziyatning oqibatlar allaqachon sezilmoqda. Bojlarning oshishi import mahsulotlari narxining ko‘tarilishiga olib keldi. Narxlar ortgani sari, oddiy iste’molchilar xarajatlarini qisqartirishga majbur bo‘lishdi. Bu esa turli sohalarda faollikning pasayishiga olib keladi. Ayniqsa, AQSh kabi iste’molga tayanadigan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishning asosiy dvigateli bo‘lgan iste’mol xarajatlarining qisqarishi global iqtisodiyotni chuqur inqiroz yoqasiga olib kelishi mumkin.
Moliyaviy bozorlar ham bu jarayonga keskin reaksiya bildirmoqda. So‘nggi haftalarda S&P 500 va Dow Jones Industrial Average indekslari katta pasayishlarga uchradi, bu esa investorlar orasida o‘sib borayotgan qo‘rquvni ko‘rsatdi. Korporativ daromadlarning kamayishi, kelajakdagi rejalarning qayta ko‘rib chiqilishi va global bozor beqarorligining ortishi 2025-yil davomida iqtisodiy muvozanatni izdan chiqarishi mumkin.
Kutilgan daromadlar yo‘qolishidan tashqari, uzoq muddatli salbiy oqibatlar ham bo‘lishi mumkin. Bir vaqtlar qit’alar bo‘ylab samarali ishlagan global ta’minot zanjirlari katta xarajatlar evaziga qayta qurilmoqda. Kompaniyalar investitsiyalarni kamaytirishi, innovatsiyalar sekinlashishi va xalqaro hamkorliklar zaiflashishi mumkin.
Eng asosiysi, bu savdo urushi dunyoqarashdagi katta o‘zgarishni ko‘rsatmoqda. Bir vaqtlar tovarlar, g‘oyalar va kapital chegaralarsiz erkin harakat qiladi, degan tasavvur bilan bog‘liq “oson globalizatsiya” davri yakuniga yetmoqda. Endi esa iqtisodiy millatchilik, raqobat va o‘sib borayotgan xatarlar bilan belgilangan yangi davr boshlanmoqda.
Agar taranglik hozirgi tezlikda davom etsa, ba’zi mutaxassislar to‘liq hajmdagi global iqtisodiy inqiroz yuzaga kelishi mumkinligini ta’kidlamoqda. Tarix shuni ko‘rsatadiki, yirik davlatlar o‘z bozorlarini yopib, savdoni qurol sifatida ishlata boshlaganda, moliyaviy inqiroz tezda tarqalishi mumkin. Bugungi voqealar nafaqat global savdo tizimini qayta shakllantiradi, balki dunyo iqtisodiyotining navbatdagi yirik pasayishini ham keltirib chiqaradi.
Endi global iqtisodiyot shunchaki o‘zgarishdan ko‘ra ko‘proq, yangi normaga — noaniqlik, pasayish va ehtimoliy inqirozlar zamoniga kirib kelmoqda.
Eslatma: Ushbu maqola dastlab 2025-yil 12-aprel holatiga asoslangan bo‘lib, o‘sha vaqtda Xitoy AQSh mahsulotlariga 125% boj solig‘i joriy qilgan, javoban esa AQSh Xitoy importlariga 145% boj stavkasini qo‘llagan edi.
Shundan beri bir qator muhim o‘zgarishlar yuz berdi:
Neft narxlari pasayishi:
Brent nefti bir barreli $64.47 gacha tushdi, West Texas Intermediate (WTI) esa $61.23 gacha pasaydi, bu global talabning pasayishi haqidagi xavotirlarni aks ettiradi.
Iste’mol mahsulotlariga ta’siri:
AQSh 800 dollargacha bo‘lgan import uchun amal qilgan “de-minimis” qoidasini bekor qildi. 2-maydan boshlab fast fashion mahsulotlari (masalan, Shein va Temu mahsulotlari) uchun 30% boj yoki har bir mahsulot uchun 25 dollar boj olinadi. 1-iyundan esa bu raqam 90% boj yoki 75 dollar bo‘ladi.
Texnologiya sohasida vaqtinchalik imtiyozlar:
AQSh smartfonlar, kompyuterlar va yarimo‘tkazgichlarga nisbatan boj stavkalarini vaqtincha 145% dan 20% ga tushirdi. Biroq, bir-ikki oy ichida yarimo‘tkazgichlarga xos yangi boj stavkalari joriy qilinishi kutilmoqda.
O‘sib borayotgan inqiroz xavfi:
Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) global iqtisodiy o‘sishni 2025 va 2026-yillarda 3,3% atrofida bo‘lishini bashorat qilmoqda, bu esa tarixiy o‘rtacha ko‘rsatkich 3,7% dan pastdir. JPMorgan va Deutsche Bank kabi yirik moliyaviy institutlar davom etayotgan boj urushlari AQShni retsessiyaga va global iqtisodiy pasayishga olib kelishi mumkinligi haqida ogohlantirmoqda.
Biz global bozorlarga va oddiy iste’molchilarga ta’sir ko‘rsatayotgan ushbu tez o‘zgarayotgan voqealarni kuzatishda davom etamiz.
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish