So‘nggi yillarda sun’iy intellektning rivojlanishi AQShda elektr energiyasiga bo‘lgan talabni keskin oshirdi. Bu esa yirik texnologik kompaniyalarni o‘z ma’lumot markazlari uchun barqaror energiya manbalarini ta’minlashga majbur qildi.
Ko‘plab kompaniyalar yadro bo‘linish (fission) energiyasiga murojaat qilmoqda. Ushbu manba uzoq yillik inshootlar yopilishi davridan so‘ng so‘nggi yillarda qayta rivojlanmoqda. Yadro bo‘linish — hozirgi barcha yadro elektr stansiyalarida ishlatiladigan texnologiya — yadro birlashish (fusion)dan farqli o‘laroq, hozircha ko‘proq energiya ishlab chiqarishga muvaffaq bo‘lgan yagona usuldir.
Texnologiya gigantlari uchun yadro bo‘linishning asosiy jozibasi — bu 24 soat ishlay oladigan barqaror va oldindan aytib bo‘ladigan energiya manbai bo‘lib, ma’lumot markazlarining har qanday vaqtda ish yukini qondirishiga imkon beradi.
Bundan tashqari, yangi reaktor dizaynlari an’anaviy yadro elektr stansiyalarining kamchiliklarini bartaraf etishni va’da qilmoqda. An’anaviy katta reaktorlar o‘rniga kichik modulli reaktorlar (SMR) ko‘p modulli usulda joylashtiriladi va turli ehtiyojlarga mos keladi.
SMRlar ommaviy ishlab chiqarishga asoslanib, xarajatlarni pasaytirishga qaratilgan, ammo AQShda hali hech biri qurilmagan. Shunga qaramay, Amazon, Google, Meta va Microsoft kabi kompaniyalar ushbu yadro startaplaridan energiya sotib olish yoki ularga sarmoya kiritish bilan shug‘ullanmoqda.
Quyida Big Tech tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan yadro bo‘linishi startaplari keltirilgan.
Kairos Power
Google Kairos Power kompaniyasiga ishonch bildirgan holda, 2035 yilgacha taxminan 500 megavatt elektr energiyasini sotib olishni va’da qilgan. Birinchi reaktori 2030 yilda ishga tushirilishi rejalashtirilgan.
Kairos Powerning SMRlari sovutish va bug‘ turbinasiga issiqlik uzatishda eritilgan florid tuzidan foydalanadi. Tuzning yuqori qaynash nuqtasi sovutgichni yuqori bosimda ushlab turish zaruratini yo‘q qiladi va xavfsizlikni oshiradi. Reaktorlar karbon va keramik qobiq bilan qoplangan yoqilg‘i donalaridan tashkil topgan bo‘lib, bu ularni meltdounlardan himoya qiladi.
Kaliforniyada joylashgan ushbu startap AQSh hukumati tomonidan $629 million miqdorida grant oldi, jumladan Energetika Departamentidan $303 million. 2024 yil noyabr oyida AQSh Yadro Nazorat Komissiyasi Kairosga Tennessi shtatida ikkita reaktor qurilishiga ruxsat berdi. Sinov reaktorlari 35 megavattni tashkil etadi, ammo kelajakda tijorat reaktorlari har biri 75 megavatt ishlab chiqarishi kutilmoqda.
Oklo
Oklo ham kichik modulli reaktorlar ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan kompaniya bo‘lib, u OpenAI bosh direktori Sem Altman tomonidan qo‘llab-quvvatlangan. 2023 yil iyul oyida Altman ushbu kompaniyani o‘zining maxsus maqsadli kompaniyasi orqali ommaga taqdim qilgan. U shu paytgacha Oklo raisi bo‘lib ishlagan, ammo 2024 yil aprel oyida iste’foga chiqqan va OpenAI bilan energiya ta’minoti bo‘yicha muzokaralar olib borayotgan.
Oklo’ning sovutgichi suyuq metaldan tashkil topgan va u energiya ishlab chiqarishda paydo bo‘ladigan yadro chiqindilarini kamaytirishni maqsad qilgan. Kompaniyaning birinchi litsenziya arizasi 2022 yil yanvarda rad etilgan, ammo 2025 yilda qayta topshirilishi rejalashtirilmoqda. Shunga qaramay, Oklo Switch kompaniyasiga 2044 yilgacha 12 gigavatt quvvat yetkazib berish bo‘yicha shartnoma imzolagan.
Saltfoss
Saltfoss (ilgari Seaborg nomi bilan tanilgan) ham Kairos kabi eritilgan tuz bilan sovutiladigan SMRlar qurishni maqsad qilgan. Ammo u bunday reaktorlarni kemaga joylashtirishni, ya’ni “Power Barge” loyihasini amalga oshirishni ko‘zda tutadi. Kompaniya $60 millionga yaqin mablag‘ yig‘gan, jumladan Bill Geyts, Pyotr Til va Unity asoschilaridan David Helgasonning investitsiyalari bor. Saltfoss Samsung Heavy Industries bilan hamkorlik qilib, kemalarni va reaktorlarni ishlab chiqmoqda.
TerraPower
Bill Geyts tomonidan asos solingan TerraPower katta hajmli Natrium reaktorini ishlab chiqmoqda. U suyuq natriy bilan sovutiladi va eritilgan tuzli issiqlik saqlash tizimiga ega.
Kompaniya 2024 yil iyun oyida Wyomingda birinchi elektr stansiyasi qurilishini boshladi. Natrium reaktori 345 megavatt elektr energiyasi ishlab chiqaradi, bu boshqa yirik reaktorlardan kichikroq, ammo ko‘pchilik SMRlardan kattaroq.
Unikal tomon — eritilgan tuzda issiqlikni saqlash tizimi, bu reaktorga energiya talab past bo‘lganda ham atom parchalanishini davom ettirishga va ortiqcha issiqlikni saqlashga imkon beradi. So‘ngra bu issiqlik elektr energiyasiga aylantiriladi.
Sarmoyadorlari orasida Geytsning Cascade Investment, Khosla Ventures, CRV va ArcelorMittal bor.
X-Energy
X-Energy kompaniyasi 2024 yilda Amazon Climate Pledge Fund tomonidan boshqarilgan $700 millionli C-1 turidagi moliyalashtirishni oldi. Shuningdek, u Shimoli-g‘arbiy va Virjiniya hududlarida jami 300 megavatt yangi yadro quvvatini joylashtirish bo‘yicha ikki shartnoma imzoladi.
Ushbu kompaniyaning yuqori haroratli gaz sovutgichli reaktorlari AQSh va Yevropada ommalashgan boshqa dizaynlardan farq qiladi. X-Energy’ning Xe-100 reaktori 80 megavatt ishlab chiqarishi kutilmoqda. Heliy gaz reaktorning yoqilg‘i donalaridan issiqlikni olib, bug‘ turbinani aylantiradi.
