Uzoq yillar davomida AQSh dollari global moliyaviy tizimning tayanchi bo‘lib kelgan — xalqaro savdo, investitsiya va barqarorlikda markaziy rol o‘ynagan. Ammo 2025-yilga kelib bu manzara o‘zgara boshladi. Dollar indeksining asosiy jahon valyutalariga nisbatan kuchini o‘lchovchi ko‘rsatkich 8% dan ko‘proqqa pasaydi va oxirgi uch yildagi eng past darajaga tushdi.
Bu oddiy statistik tebranish emas. Bu geosiyosat, iqtisodiy siyosat va AQSh iqtisodiyotiga bo‘lgan global ishonchdagi chuqur o‘zgarishlarni aks ettiradi. Va bu o‘zgarishlar endi xalqaro savdodan tortib, iste’mol narxlari, sayohat xarajatlari va investitsiya qarorlarigacha bo‘lgan barcha sohalarga ta’sir ko‘rsata boshladi.
Dollar nega qadrsizlanmoqda?
Bu holatga bir emas, bir nechta asosiy omillar sabab bo‘lmoqda:
Birinchidan, geosiyosiy beqarorlik va ishonchning pasayishi. AQSh va Xitoy o‘rtasidagi yangi bojlar, ichki siyosiy nizolar va ortib borayotgan davlat xarajatlari sarmoyadorlar ishonchiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda
Ikkinchidan, xorijdagi yuqori foiz stavkalari. Bu esa xorijdagi investitsiyalarni yanada jozibali qiladi. Investorlar pulini Yevropa yoki Yaponiyaga yo‘naltirganda, dollarga talab kamayadi — va u qadrsizlanadi.
Va nihoyat, AQShning qarz darajasi tobora ortayotgani ham xavotir uyg‘otmoqda. Mamlakat qancha ko‘p qarz olsa, xalqaro kreditorlar shuncha ehtiyotkor bo‘ladi. Uzoq muddatli barqarorlikka bo‘lgan shubha ko‘pincha dollar zaiflashishiga olib keladi.
Zaif dollarning global ta’siri
AQSh dollari qadrsizlanganda, bu holat xalqaro savdo, investitsiya va kundalik hayotga keng miqyosda — nafaqat AQShda, balki butun dunyoda o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Eng tez ko‘zga tashlanadigan ta’sir — xalqaro savdoda. Zaif dollar AQSh mahsulotlarini xorijiy xaridorlar uchun arzonlashtiradi, bu esa qishloq xo‘jaligi, mashinasozlik va ishlab chiqarish sanoatining raqobatbardoshligini oshiradi.
Ammo ikkinchi tomoni ham bor: import mahsulotlari qimmatlashadi. AQShda sotiladigan ko‘plab mahsulotlar — telefonlar, kiyim-kechak, avtomobillar — xorijda ishlab chiqariladi va xorijiy valyutada baholanadi. Shuning uchun dollar zaiflashganda, amerikaliklar bir xil mahsulot uchun ko‘proq to‘laydi. Bu esa iste’mol elektronikalari, transport vositalari va oziq-ovqat narxlariga bosim qiladi.
Global miqyosda zaif dollar rivojlanayotgan bozorlarga murakkab ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘plab rivojlanayotgan davlatlar AQSh dollarida qarz oladi. Dollar tushganda, qarzni to‘lash osonlashadi — bu qisqa muddatli foyda. Ammo bu mamlakatlar ko‘pincha dollar asosidagi savdoga tayanadi. Agar ularning milliy valyutasi dollarga nisbatan haddan tashqari mustahkam bo‘lib ketsa, eksportlari qimmatlashadi, bu esa ularning iqtisodiyotida nomutanosibliklar keltirib chiqaradi.
Energiya va xom ashyo bozorlari ham dollarning harakatiga juda sezgir. Neft, oltin va boshqa resurslar odatda AQSh dollarida baholanadi, shuning uchun dollar zaiflashganda, bu mahsulotlarning narxi oshadi. Masalan, 2025-yil boshida Brent nefti bir barreli $90 dan oshdi — bunga geosiyosiy vaziyatdan tashqari, zaif dollar ham sabab bo‘ldi, chunki xorijiy xaridorlar uchun neft arzonroq tuyuldi va talab oshdi.
Investorlar va markaziy banklar uchun esa dollar qadrsizlanishi zaxiralarni saqlash va portfel tuzilmasini qayta ko‘rib chiqish qarorlariga ta’sir qiladi. Agar dollar ishonchini yo‘qotsa, davlatlar AQSh aktivlaridan diversifikatsiya qilishni boshlashi mumkin. Haqiqatan ham, 2025-yil boshida Yaponiya va Xitoy — AQSh qarzining eng yirik xorijiy egalaridan — oz miqdorda davlat obligatsiyalarini kamaytirdi, bu esa ehtiyotkorlik belgisi sifatida qabul qilindi.
Xulosa qilib aytganda, zaif dollar AQSh eksportchilari va ba’zi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun foyda keltirishi mumkin, ammo bu holat global narxlarning oshishi, moliyaviy bozorlardagi beqarorlik va AQSh iqtisodiy yetakchiligiga bo‘lgan ishonchning so‘roqqa tutilishiga olib keladi. Nyu-Yorkda bo‘lsin yoki Nayrobida — oddiy iste’molchilar bu o‘zgarishlarni narxlarning ko‘tarilishi, valyuta kurslaridagi o‘zgarishlar va noaniqlik orqali his qiladi.
Kundalik hayotga ta’siri
Amerikalik iste’molchilar zaif dollarning ta’sirini bevosita his qila boshlashdi.
Import qilinadigan mahsulotlar ning narxi qimmatlashmoqda. Sababi chakana sotuvchilar bu mahsulotlarni kuchliroq xorijiy valyutalarda xarid qilishadi, va bu qo‘shimcha xarajat oxir-oqibat iste’molchiga yuklanadi.
Xorijga sayohat qilmoqchimisiz? Endi dollaringiz oldingidek kuchga ega emas. Yevro, funt, yen kabi valyutalar dollarga nisbatan mustahkam, bu esa mehmonxonadan taomgacha har bir narsa amerikalik sayyohlar uchun qimmatlasha boshlaganini anglatadi.
Walmart, Apple, Nike kabi global ta’minot zanjiriga tayanuvchi yirik kompaniyalar uchun esa zaif dollar — bu yuqori xarajatlar, bu esa narxlar oshishi yoki foyda qisqarishiga olib keladi.
Yana ham yomonlashishi mumkinmi?
Mutaxassislar dollarning butunlay qulashi ehtimolini rad etmoqda – u hanuzgacha xalqaro savdoning qariyb 90 foizida qo‘llaniladigan asosiy global valyuta bo‘lib qolmoqda. Ammo uning qadrsizlanishi global ishonchning pasayishini anglatadi — agar bu holatga e’tibor berilmasa, yanada chuqurlashishi mumkin.
Shuningdek, “aks aloqali zanjir (feedback loop)” xavfi ham mavjud: dollarning zaiflashuvi davom etsa, inflyatsiya kuchayib, foiz stavkalari oshishi, iqtisodiy o‘sish sekinlashishi va davlat qarzining xizmat ko‘rsatish xarajatlari ortishi mumkin. Va bularning barchasi dollarning yana-da qadrsizlanishiga sabab bo‘ladi.
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish