Startaplar dunyosida baholash har doim haqiqatga mos kelavermaydi. Uber, WeWork va Rivian kabi kompaniyalar o‘nlab milliard dollarga baholangan, ammo foyda olishda qiynalgan, hatto muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Shunga qaramay, investorlar ushbu bizneslarga milliardlab dollar sarmoya kiritishda davom etmoqda, garchi ular katta miqdorda pul yo‘qotayotgan bo‘lsa ham.
Bu qanday bo‘lishi mumkin? Qanday qilib kompaniya milliardlab dollarga baholanib, baribir zarar ko‘rishi mumkin? Javob startaplarning qanday baholanishi, investorlarning qanday fikrlashi va kelajakdagi o‘sish istiqbollari daromaddan ko‘ra muhimroq hisoblanishida.
Startaplar qanday baholanadi?
Startaplarni baholash an’anaviy bizneslarni baholash kabi oddiy jarayon emas. Barqaror kompaniyalar odatda daromad va foydaga qarab baholansa, startaplar kelajakdagi potensial daromad, bozor hajmi va investor kutayotgan natijalarga asoslanadi.
Investorlar startapning qiymatini aniqlashda bir nechta muhim omillarga tayanadi:
Birinchidan, o‘sish potensiali eng katta ta’sir ko‘rsatadi. Investorlar startap bugun qancha daromad olayotganiga emas, balki kelajakda qancha foyda keltirishi mumkinligiga e’tibor beradi. Agar kompaniya tez o‘sayotgan bo‘lsa va bozorni egallash imkoniyatiga ega bo‘lsa, hatto zarar ko‘rayotgan taqdirda ham yuqori bahoga ega bo‘lishi mumkin.
Ikkinchidan, bozor imkoniyati katta rol o‘ynaydi. Agar startap elektr transport vositalari (EV), sun’iy intellekt yoki fintech kabi trillion dollarlik sohalarda ishlayotgan bo‘lsa, u kichikroq bozordagi startapga qaraganda yuqoriroq baholanishi mumkin. Sabab shuki, kompaniya hozircha foyda olmasa ham, katta sanoat ichida o‘sish va yetakchi brendga aylanish imkoniyatiga ega.
Uchinchidan, venchur kapital investitsiya raundlari bahoni oshiradi. Startap har safar yangi investorlarni jalb qilganda, uning bahosi sarmoyadorlar kompaniyaning aksiyalariga qancha pul to‘lashga tayyorligiga qarab belgilanadi. Agar investorlar optimistik kayfiyatda bo‘lsa, ular kompaniyaning moliyaviy natijalaridan qat’i nazar, unga yuqori baho berishlari mumkin.
Nihoyat, brend va asoschining nufuzi muhim ahamiyatga ega. Ba’zi startaplar yuqori bahoga ularni kim boshqarayotgani sababli erishadi. Ilon Mask yoki Sem Altman kabi muvaffaqiyatli tadbirkorlar tajribasi va obro‘si tufayli investorlarni jalb qilishi mumkin.
Nega startaplar yillar davomida foyda ko‘rmaydi?
Ko‘plab yirik startaplar yillar davomida zarar bilan ishlaydi. Buning sababi shundaki, ular avval o‘sishga, keyin esa foydaga e’tibor qaratadi, bu strategiyani ko‘pincha investorlar qo‘llab-quvvatlaydi.
Startaplar odatda venchur kapital mablag‘laridan foydalanib, jadal o‘sishga harakat qiladi. Foyda olish o‘rniga, ular mijozlarni jalb qilish, mahsulotni rivojlantirish va kengayishga katta mablag‘ sarflaydi. Asosiy maqsad – moliyaviy barqarorlikdan oldin bozor ulushini iloji boricha tez egallashdir.
Misol uchun Uber’ni olaylik. Kompaniya an’anaviy taksi xizmatlarini izdan chiqardi va o‘z sohasida dunyo gigantiga aylandi, 2019-yilgi IPO’da $82 milliardga baholangan. Biroq, Uber hali ham barqaror daromad keltira olgani yo‘q, chunki u haydovchilar uchun rag‘batlantirish dasturlari, global kengayish va texnologiyaga juda katta mablag‘ sarflaydi. Investorlar Uber bozorni to‘liq egallagandan keyin narxlarni oshirib, xarajatlarni qisqartirishi mumkin deb hisoblashgan, ammo bu hali to‘liq amalga oshmagan.
Xuddi shunday, elektr avtomobil ishlab chiqaruvchi Rivian 2021-yilda IPO vaqtida $100 milliardga baholangan, ya’ni o‘sha paytda Ford va General Motors’dan qimmatroq edi. Biroq, Rivian yiliga milliardlab dollar zarar ko‘rardi. Investorlar buni muammo sifatida ko‘rishmadi, chunki ular Rivian kelajakda yetakchi EV brendiga aylanishiga ishonishgan. Ammo bozor sharoitlari o‘zgargan sari, Tesla hali ham kuchli pozitsiyada turgani sababli Rivian aksiyalari keskin tushib ketdi.
Eng keskin misollardan biri – WeWork. Kompaniya biror marta foyda ko‘rmagan bo‘lsa ham, 2019-yilda $47 milliardga baholangan edi. U SoftBank kabi yirik investorlarni jalb qilib, ofis maydonlarini o‘zgartirishni va’da qilgandi. Ammo kompaniyaning biznes modeli umuman barqaror emas edi. Investorlar ishonchini yo‘qotgach, WeWork 2023-yilda bankrotlikka uchradi.
Bu investorlar va startap ekotizimiga qanday ta’sir qiladi?
Startaplarni foydadan ko‘ra kelajakdagi potensialga asoslanib baholash ham imkoniyatlar, ham xavflarni yuzaga keltiradi.
Boshlang‘ich bosqichdagi investorlar uchun yuqori baholangan startaplar ulkan daromad keltirishi mumkin, kompaniya muvaffaqiyatga erishsa, albatta. Masalan, Amazon yillar davomida foyda keltirmagan, ammo unga erta investitsiya kiritganlar keyinchalik juda boy bo‘lib ketdi.
Startap asoschilari uchun yuqori baholanish investitsiya jalb qilishni osonlashtiradi va biznesni tez o‘stirishga imkon beradi. Biroq, bu katta bosim ham yaratadi. Agar startap juda ko‘p pul sarflab, daromad olish imkoniyatini ko‘rsata olmasa, investorlar keskin o‘zgarishlar talab qilishi yoki moliyalashtirishni butunlay to‘xtatishi mumkin.
Kengroq bozor uchun esa haddan tashqari yuqori baholangan startaplar iqtisodiy pufakchalarni keltirib chiqarishi mumkin. Agar juda ko‘p kompaniyalar real moliyaviy ko‘rsatkichlarga emas, balki bo‘rttirilgan umidlar asosida baholansa, bozor to‘satdan qulash xavfiga duch keladi. 2000-yillardagi dot-kom pufakchasi va 2022-2023-yillardagi daromadsiz texnologik startaplarning qulashi bunga misol bo‘la oladi.
Bu trend davom etadimi?
So‘nggi yillarda investorlar ehtiyotkorroq bo‘lib qolishdi. Oldin venchur kapitalistlar foydasiz startaplarga katta mablag‘lar ajratib, moliyaviy barqarorlik haqida kamroq o‘ylagan bo‘lsa, bugungi kunda bu davr tugayotgandek. Foiz stavkalarining oshishi va bozorning beqarorligi sababli, investorlar endi startaplardan real daromad olish imkoniyatini isbotlashni talab qilmoqda, osongina yuqori baho berish avvalgidek oddiy emas.
Biroq, startap ekotizimi yuqori baholash tamoyilidan butunlay voz kechmaydi. Har doim yangi texnologiyalar, sanoatlar va ambitsiyali tadbirkorlar paydo bo‘lishi davom etar ekan, investorlar hamon kelajakni shakllantirishi mumkin bo‘lgan kompaniyalarga sarmoya tikishda davom etadi, hatto ular bugungi kunda foyda keltirmayotgan bo‘lsa ham.
Startaplar o‘sish, istiqbol va bozorni inqilob qilish qobiliyatiga qarab baholanishda davom etadi, ammo foydasizlik tufayli cheksiz mablag‘ sarflash davri tugayotgan bo‘lishi mumkin.
Xulosa
Startap milliardlab dollarga baholangan, lekin foyda keltirmayotgan bo‘lsa, bu har doim ham yomon investitsiya degani emas. Amazon, Tesla va Facebook ham bir vaqtlar foydasiz startaplar bo‘lgan, ammo keyinchalik ulkan gigantlarga aylangan. Ammo boshqa tomondan, WeWork, Theranos va Quibi kabi kompaniyalar biznesning real asoslaridan ko‘ra shov-shuv asosida baholangan va natijada qulagan.
Investorlar uchun asosiy qiyinchilik: haqiqiy potensialga ega startapni faqat katta pul sarflayotgan, lekin aniq muvaffaqiyat yo‘liga ega bo‘lmagan startapdan ajrata bilishdir. Tadbirkorlar esa o‘sish va moliyaviy mas’uliyatni muvozanatda ushlashlari kerak, aks holda ular ham navbatdagi ogohlantiruvchi saboq bo‘lib qolishadi.
Startap olami doimo keyingi milliard dollarlik g‘oyani izlashda davom etadi. Asl muvaffaqiyat egalari – yuqori baholangan startaplarini pul tugashidan oldin barqaror biznesga aylantira olganlar bo‘ladi.
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
