2015-yilda Xitoy “Made in China 2025” deb nomlangan strategik dasturini ishlab chiqdi. Bundan maqsad – o‘nta muhim yo‘nalishda (aerokosmik sanoat, robototexnika elektromobillar va boshqalar) texnologik yetakchilikka erishish va mustaqil ishlab chiqaruvchi davlatga aylanish edi.
Oradan o‘n yil o‘tdi, natija esa yo‘q. Ya’ni reja to‘liq amalga oshmagan bo‘lsa-da, biroq Xitoy sanoatidagi transformatsiyani boshlab berdi: global savdo tizimi o‘zgardi, geosiyosiy taranglik kuchaydi va G‘arbning iqtisodiy hukmronligiga qarshi yangi raqobat sahnasini ochdi.
Bajarilmagan maqsadlar — va kutilmagan yutuqlar
Yevropa Savdo-Sanoat Palatasining hisobotida qayd etilishicha, Xitoy yuqori texnologiyali sohalarda masalan (C919 samoliyoti, ilg‘or robototexnika) to‘liq mustaqilikka erisha olmadi. Asosiy texnologiyalar hanuz xorijdan keltirilmoqda.
Shunga qaramay, hisobotda Xitoyning ayrim sohalarda erishgan keskin yutuqlarini ham tan olinadi. Mamlakat kema qurish, tezyurar temir yo‘l va elektromobillar yo‘nalishlarida jahon yetakchisiga aylangan — bu sohalar dastlabki rejaning bir qismi edi. Bundan tashqari, Xitoy umumiy sanoat ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha ham kutilganidan o‘zib ketdi — hozirda u jahon sanoatining 29% ini tashkil etadi, bu esa AQSh va Yevropa birgalikdagi ulushiga deyarli teng.
Qisqacha aytganda, Xitoy o‘z maqsadlariga to‘liq erishmadi, ammo baribir global raqobatchiga aylandi.
Ichki bosim va global savdo tangliklari
Ammo bu hikoya faqat muvaffaqiyat bilan yakunlanmaydi. Siyosiy maqsadlarga tezroq erishishga qaratilgan harakatlar Xitoy ichida haddan tashqari raqobatga sabab bo‘ldi. Bu holat iqtisodchilar tilida “involyutsiya” deb ataladi, ya’ni korxonalar ko‘proq va arzonroq ishlaydi, lekin samaradorlik va foyda oshmaydi.
Bu ayniqsa Xitoyning elektromobil sohasida yaqqol ko‘zga tashlandi. Bozordagi narx urushlari ko‘plab ishlab chiqaruvchilarning zarar ko‘rishiga olib keldi. Strategik ustunlikka erishish yo‘lida berilgan davlat subsidiyalari va ortiqcha ishlab chiqarish natijasida bozordagi raqobat buzildi. Yevropa va AQSh esa Xitoydan kelayotgan arzon elektromobillar, quyosh panellari va boshqa mahsulotlar bilan adolatsiz raqobatga duch kelmoqda.
Yevropa Ittifoqining Xitoydagi savdo palatasi prezidenti Jens Eskelund bu borada ochiqchasiga shunday dedi:
“Shuni anglashimiz kerakki, Xitoyning muvaffaqiyati muammosiz kechgani yo‘q… bu sog‘lom biznes muhiti yaratgani ham yo‘q.”
Uning fikricha Xitoyning o‘yinchoqdan tortib, AI chiplarigacha yuqori qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tishi G‘arbda milliy xavfsizlik xavotirlari va ta’minot zanjirida uzilishlarni keltirib chiqarmoqda.
O‘z-o‘zini ta’minlashmi yoki strategik qaramlikmi?
Texnologik mustaqillikka intilish Xitoy uchun hali yakunlangan yo‘l emas. Huawei yaqinda taqdim etgan smartfoni — Xitoyda ishlab chiqarilgan 5G chip bilan — katta shov-shuvga sabab bo‘ldi, ammo mutaxassislar hanuzgacha ushbu qurilmada xorijiy qismlar ishtiroki yuqoriligini ta’kidlamoqda. Biroq bu farq tezlik bilan qisqarayotgani aniq: Huawei’ning so‘nggi modeli Pura 70, oldingi modellarga nisbatan 33 ta mahalliy, faqat 5 ta xorijiy komponentdan foydalanmoqda.
Bu ichki ishlab chiqarishga o‘tish harakati — asosan AQSh tomonidan joriy etilgan eksport nazoratlariga javoban boshlangan. Masalan, Nvidia va AMD’ning AI chiplariga qo‘yilgan cheklovlar. Ushbu siyosatlar Xitoyni ichki innovatsiyalarni tezlashtirishga majbur qilmoqda, lekin shu bilan birga global texnologik qurollanish poygasini ham kuchaytirmoqda.
Ilmiy-tadqiqot poygasi: kim aqlliroq sarmoya qilmoqda?
Xitoy innovatsiyaga katta miqdorda sarmoya kiritilmoqda. 2024-yilda mamlakat ishlab chiqaruvchilari daromadlarining 1.68% qismini ilmiy-tadqiqot ishlariga (R&D) sarflash bo‘yicha milliy maqsadga erishdi. Huawei esa bu ko ‘rsatkichni ancha oshirib, daromadining 20% dan ortig‘ini R&D ga ajratdi. Natijada kompaniya 22% o‘sishga erishdi — bu 2016-yildan beri eng yuqori ko‘rsatkich.
Biroq bu sohada G‘arb kompaniyalari ham hali yetakchilikni boy bergani yo‘q. ASML va Nvidia singari texnologik gigantlar daromadlarining mos ravishda 15.2% va 14.2% qismini innovatsiyaga sarflamoqda.
Jens Eskelund esa shunday savolni o‘rtaga qo‘ydi:
“Yevropa kompaniyalari texnologiya sohasida yetakchilikni saqlab qolish uchun yetarlicha harakat qilyaptimi?”
Iqtisodiy sekinlashuv va siyosiy yo‘nalishning qayta ko‘rib chiqilishi
Xarajatlarning oshishi Xitoy sanoatidagi barcha muammolarni hal eta olmadi. Talabdan ortiq ishlab chiqarish “overcapacity” – ortiqcha quvvat muammosini kuchaytirdi. 2024-yilda Xitoyda birja ro‘yxatiga kiritilgan kompaniyalarning deyarli yarmi zarar ko‘rsatdi — bu esa raqobat ko‘plar uchun endi barqaror emasligini anglatadi.
Xitoy hukmati bunga javoban yangi yo‘nalishni tanlamoqda: endilikda e’tibor sanoat ishlab chiqarishni ichki iste’mol bilan muvozanatlashtirishga qaratilmoqda. Biroq 2025-yil boshlarida ham chakana savdo o‘sishi sanoat hajmidan ortda qolmoqda.
Bosh vazir Li Qiang ham hukumatning rasmiy hisobotida “involyutsiya” atamasini ishlatdi – bu Xitoy ichki sanoatidagi bosimlar bo‘yicha yuqori darajadagi xavotirini ko‘rsatadi.
Xitoyning sanoat strategiyasida navbatdagi bosqich nima?
“Made in China 2025” Pekin ta’riflagan “ko‘p o‘n yillik rejaning” faqat boshlanishi edi. Joriy Besh yillik reja (2021-2025, dekabrda yakunlanadi) raqamli iqtisodiyotga urg‘u bermoqda, 2026-yildan kuchga kiradigan yangi strategik reja esa, katta ehtimol bilan, innovatsiya, texnologik mustaqillik va global barqarorlikda yanada chuqurroq sadoqatni ko‘rsatadi.
Ammo asosiy muammo ochiq qolmoqda: Xitoy qanday qilib global tizimni izdan chiqarmasdan oldinga harakat qila oladi? Agar mamlakat ichki talabga mos kelmaydigan hajmda sanoat ishlab chiqarishini subsidiyalashda davom etsa, bu ortiqcha mahsulot jahon bozorlariga oqib chiqadi — narxlar tushadi, siyosiy norozilik esa ortadi.
Bugun dunyo bunga javoban bojlar, savdo cheklovlari va o‘z sanoat siyosatlari orqali harakat qilmoqda. Endi savol shundaki: Xitoyning navbatdagi strategiyasi faqat ishlab chiqarish va masshtabga emas, balki muvozanat, ishonch va uzoq muddatli barqarorlikka ham qaratiladimi?
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish