Moliyaviy qarorlar, xususan startaplar dunyosida hisob-kitob, prognoz va ROI (sarmoyaning qaytimi) kabi mantiqiy mezonlar asos bo‘lishi kerak, hisob-kitoblari asosida harakat qilinadi, deyishadi. Ammo haqiqatda qarorlar ko‘pincha his-tuyg‘ular, ayniqsa, yo‘qotishdan qo‘rquv ta’sirida qabul qilinadi.
Bu qo‘rquv shunchalik kuchli bo‘lishi mumkinki, u investorni aksiyalarini erta sotishga, asoschini esa jasur yo‘nalish o‘zgarishidan voz kechishiga majbur qiladi. Odatdagi odamlar ham bu hissiyot sababli foydali imkoniyatlardan qo‘rqib o‘tib ketishadi. Bu hodisa psixologiyada loss aversion – ya’ni yo‘qotishdan qochishga intilish – deb ataladi. Ushbu tushuncha Nobel mukofoti sovrindorlari Daniel Kahneman va Amos Tversky tomonidan ishlab chiqilgan Prospekt nazariyasining markaziy g‘oyasidir.
Prospekt nazariyasi nima?
Oddiy qilib aytganda, odamlar qarorlarini mutlaq natijalarga qarab emas, balki yutuq va yo‘qotishlarni o‘zlarining ichki mezonlariga nisbatan baholab qabul qilishadi. Va eng muhim jihati shundaki – yo‘qotish og‘rig‘i yutuq quvonchidan ikki baravar kuchliroq his qilinadi.
Shu sababli investorlar bozordagi eng kichik pasayishda ham vahimaga tushib, aksiyalarini sotishga oshiqishadi. Startap asoschilari esa muvaffaqiyatsiz modelni o‘zgartirish o‘rniga unga yopishib olishadi, chunki keskin burilish tavakkaliga tayyor emaslar.
Haqiqiy hayotda qanday namoyon bo‘ladi
Loss aversion — yo‘qotishdan qochish instinkti — hayotning har joyida, ayniqsa pul bilan bog‘liq qarorlarda ko‘zga tashlanadi. Masalan, fond bozorida narxlar tushganda, ko‘plab investorlar vahimaga tushib, aktivlarini erta sotib yuborishadi — hatto tarixiy ma’lumotlar ularning narxi vaqt o‘tib tiklanishini ko‘rsatib turgan bo‘lsa ham. Ya’ni hissiy og‘riq mantiqdan ustun keladi.
Startap dunyosida esa “down round” – kompaniyaning avvalgi bahosidan past narxda yangi sarmoya jalb qilish — g‘oyasi ko ‘pincha rad etiladi. Buning sababi oddiy: bu muvaffaqiyatsizlik belgisi sifatida ko‘riladi, garchi kompaniyani saqlab qolish uchun bu oqilona yo‘l bo‘lsa ham.
Kripto bozori bu borada yanada dramatik: odamlar narxlar ko‘tarilganda tezda kirib borishadi, ammo bozor qulaganda — eng yomon vaqtda — chiqib ketishadi. Chunki yo‘qotish og‘rig‘idan qochish instinkti “darrov chiq!” deb baqiradi, hatto bu chiqish yo‘qotishni rasmiylashtirish degani bo‘lsa ham.
Bu misollar shuni ko‘rsatadiki, hatto eng aqlli, eng yaxshi ma’lumotlarga ega odamlar ham yo‘qotish xavfi qarshisida hissiyotga asoslangan qarorlar qabul qilishadi.
Nega bu muhim
Loss aversion — bu nuqson emas, balki evolyutsion himoya mexanizmi. Ammo uni anglash orqali moliyaviy qarorlarimizni ancha ongli va oqilona qilamiz.
Startap olamida bu xatolik asoschilarning o‘z kompaniyasini saqlab qoladigan takliflardan voz kechishiga olib keladi. Masalan, WeWork rahbariyati xarajatlarni qisqartirish yoki kompaniya bahosini pasaytirishni rad etdi — yo‘qotishni tan olishdan qo‘rqqani uchun. Natijada bu qaror inqirozni yanada chuqurlashtirdi.
Ommaviy bozorlarda esa, COVID pandemiyasi davridagi 2020-yil mart oyidagi qulashda ko‘plab investorlar aksiyalarini vahima bilan sotib yuborishdi — natijada S&P 500 tarixidagi eng tez tiklanishdan foyda ko‘ra olmadilar. Hatto tajribali investorlar ham undan holi emas: Bill Ackman Herbalife’ga qarshi pozitsiyasida uzoq turib, $4 milliard yo‘qotdi — yo‘qotishni tan olmaslik umidida noto‘g‘ri qarorda haddan tashqari uzoq turib qoldi.
Bu psixologik og‘ishlarni tushunish muhim — bu faqat milliarderlar yoki venchur investorlar uchun emas, balki har bir pul bilan bog‘liq qaror qabul qilayotgan odam uchun ahamiyatli. Qo‘rquv emas, strategiya asosida harakat qilish — bu moliyaviy kelajagimizni o‘z qo‘limizga olishning kalitidir.
Xulosa
Siz robot emassiz. Miyangiz yo‘qotishdan himoya qilishga moslashgan — hatto bu yutuqlardan voz kechish evaziga bo‘lsa ham. Ammo bu haqiqatni anglash sizga ustunlik beradi.
Kelasi safar aksiyalar “qizilga” kirsa yoki siz startapingizga sarmoya kiritishga ikkilanib qolsangiz, o‘zingizdan so‘rang: “bu mantiqmi, yoki shunchaki yo‘qotishdan qo‘rquvmi”?
Sizning moliyaviy kelajagingiz ana shu savolga bergan javobingizga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish