Bugungi kunda shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish juda muhim, ayniqsa Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston kabi Markaziy Osiyo davlatlarida. Mintaqada internet foydalanuvchilari sonining oshishi bilan kiberhujumlar va ma’lumotlarning qo‘lga tushishi holatlari ham ko‘paymoqda.
Positive Technologies ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilning ikkinchi choragida MDH davlatlariga, shu jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlariga qilingan kiberhujumlar soni 2023-yilga nisbatan 2,6 baravar oshgan.
Bu holat shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish zarurligini yana bir bor ko‘rsatmoqda. Ushbu qo‘llanmada eng keng tarqalgan kiberxavflar, Markaziy Osiyoda yuz bergan ma’lumotlarning o‘g‘irlanishi holatlari va shaxsiy ma’lumotlaringizni himoya qilish uchun eng yaxshi usullar haqida so‘z yuritamiz.
Shaxsiy ma’lumotlarga tahdid soluvchi asosiy xavflar
Shaxsiy ma’lumotlaringizni himoya qilish uchun avvalo qanday tahdidlar mavjudligini tushunish muhimdir. Quyida eng keng tarqalgan xavflar keltirilgan.
1. Fishing hujumlari
Fishing – bu kiberjinoyatchilar tomonidan maxfiy ma’lumotlarni qo‘lga kiritish uchun ishlatiladigan aldov usuli. Ular ishonchli tashkilotlar nomidan soxta xabarlar jo‘natadi yoki qalbaki veb-saytlar yaratib, foydalanuvchilarni parollar yoki bank ma’lumotlarini kiritishga undaydi.
2. Zararli dasturlar va josuslik dasturlari
Viruslar, troyanlar va josuslik dasturlari kabi zararli ilovalar qurilmalarga yashirin ravishda o‘rnatiladi va shaxsiy ma’lumotlarni to‘playdi. Bunday dasturlar klaviaturada yozilgan ma’lumotlarni qayd etishi, ekrandan skrinshot olishi yoki fayllarga kirishi mumkin.
3. Ma’lumotlarning qo‘lga tushishi
Bu holatda shaxsiy yoki maxfiy ma’lumotlar boshqa shaxslarga nomaqbul tarzda yetib borishi mumkin. Bunga hakerlarning hujumlari, tizimdagi xatolar yoki xodimlarning qasddan qilgan harakatlari sabab bo‘lishi mumkin.
4. Ijtimoiy muhandislik hujumlari
Bu usulda kiberjinoyatchilar turli xil psixologik usullardan foydalanib, odamlarni shaxsiy ma’lumotlarini oshkor qilishga majburlaydi. Masalan, ular bank xodimi, davlat idorasi vakili yoki texnik xizmat ko‘rsatuvchi sifatida o‘zini tanishtirib, maxfiy ma’lumotlarni olishga harakat qiladi.
Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha eng yaxshi usullar
Shaxsiy ma’lumotlaringiz xavfsizligini ta’minlash uchun quyidagi foydali maslahatlarga amal qiling.
1. Kuchli parollardan foydalaning va parol menejerlaridan foydalaning
Har bir akkaunt uchun turli va murakkab parollar yarating. Parollarni xavfsiz saqlash va boshqarish uchun quyidagi xizmatlardan foydalanish mumkin:
Bitwarden – bepul va ochiq kodli parol menejeri.
1Password – ilg‘or xavfsizlik xususiyatlariga ega pullik parol menejeri.
2. Ikki bosqichli himoyani (2FA) yoqing
Mumkin bo‘lgan barcha akkauntlarda 2FA funksiyasini yoqing. Bu qo‘shimcha xavfsizlik darajasini ta’minlaydi, chunki tizimga kirish uchun qo‘shimcha tasdiqlash kodini kiritish talab etiladi.
3. Dasturlarni doimiy yangilab borish
Operatsion tizim va ilovalarning so‘nggi versiyalaridan foydalanish muhim, chunki har bir yangilanish mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavfsizlik zaifliklarini bartaraf etadi.
4. Ommaviy Wi-Fi tarmoqlaridan ehtiyot bo‘ling
Jamoat Wi-Fi tarmoqlaridan foydalanganda maxfiy ma’lumotlarni yubormaslik kerak. Agar bunday tarmoqlardan foydalanishga to‘g‘ri kelsa, ma’lumotlaringizni himoya qilish uchun VPN xizmatlaridan foydalaning:
NordVPN – eng xavfsiz VPN xizmatlaridan biri.
ProtonVPN – maxfiylikni ta’minlashga yo‘naltirilgan VPN.
5. Ijtimoiy tarmoqlarda shaxsiy ma’lumotlarni cheklang
Internetda shaxsiy ma’lumotlarni ortiqcha oshkor qilishdan saqlaning. Jinoyatchilar bu ma’lumotlardan ijtimoiy muhandislik hujumlari uchun foydalanishi mumkin.
6. Ishonchli antivirus dasturlaridan foydalaning
Zararli dasturlar va kiberxavflardan himoya qilish uchun antivirus dasturlarini o‘rnatish tavsiya etiladi:
Kaspersky – kuchli xavfsizlik tizimiga ega antivirus.
Bitdefender – yuqori aniqlikda ishlovchi xavfsizlik dasturi.
Malwarebytes – josuslik dasturlariga qarshi samarali himoya vositasi.
Foydali xavfsizlik vositalari
1. Ma’lumotlarning qo‘lga tushganini tekshirish xizmatlari
Shaxsiy ma’lumotlaringiz buzilgan yoki o‘g‘irlangan bo‘lsa, quyidagi xizmatlar orqali tekshirishingiz mumkin:
Have I Been Pwned – dunyo bo‘ylab ishlatiladigan ma’lumotlarning buzilganligini tekshiruvchi xizmat.
CERT.kz – Qozog‘istonning kiberxavfsizlik markazi.
2. Xavfsiz elektron pochta xizmatlari
Shaxsiy maxfiylikni ta’minlash uchun quyidagi shifrlangan pochta xizmatidan foydalanish mumkin:
ProtonMail – shifrlangan elektron pochta xizmati.
Xulosa
Shaxsiy ma’lumotlaringizni himoya qilish uchun quyidagilarga rioya qiling:
✔ Murakkab parollardan foydalaning va ularni maxsus dasturlarda saqlang.
✔ Ikki bosqichli himoyani yoqing.
✔ Maxfiy ma’lumotlarni begonalarga bermang.
✔ Bank va boshqa muhim xizmatlar saytlari haqiqiyligini tekshiring.
✔ Ma’lumotlaringiz buzilgan yoki o‘g‘irlanganligini doimiy kuzatib boring.
Kiberxavfsizlik qoidalariga rioya qilish orqali siz shaxsiy ma’lumotlaringizni himoya qilishingiz mumkin.
