2003-yilda Stenford universitetidan o‘qishni tashlagan 19 yoshli Elizabet Xolms sog‘liqni saqlash sohasini inqilobiy o‘zgartirish orzusi bilan chiqdi. U Theranos kompaniyasiga asos soldi — bu kompaniya atigi bir necha tomchi qon yordamida yuzlab tibbiy testlarni tez, arzon va og‘riqsiz o‘tkazishni va’da qilardi.
Bu orzu butun dunyo tasavvurini o‘ziga jalb qildi. Investorlar loyihani moliyalashtirish uchun navbatga turdi. Siyosatchilar va nufuzli shaxslar kompaniya boshqaruviga qo‘shildi. Eng yuqori cho‘qqisida Theranos’ning qiymati 9 milliard dollarga yetdi, Elizabet Xolms navbatdagi Stiv Jobs sifatida madh etildi.
Ammo sahna ortiga qaralsa hammasi bir yolg‘onga qurilgan edi.
Katta va’da
Xolms investorlar, shifokorlar va jamoatchilikka Theranos inqilobiy qurilma — Edison mashinasini yaratganini e’lon qildi. U bu qurilma atigi barmoq uchidan olingan kichik namunadan yuzlab qon testlarini o‘tkaza olishini da’vo qildi. Unga ko‘ra, endi odatdagi qon tahlillari, katta ignalar va uzoq kutishlar o‘tmish bo‘lardi.
Bu g‘oya sodda, hayajonli va izchil o‘zgarishni va’da qilardi. Silikon vodiysi aynan shunday hikoyalarni yaxshi ko‘radi. Xolms bemorlarni davolash, sog‘liqni saqlashni demokratlashtirish va inson hayotini saqlab qolish haqida ehtiros bilan gapirdi. OAV uni kelajakni ko‘ra oladigan shaxs sifatida maqtadi. U Forbes, Fortune va Time jurnallari muqovalarida ko‘rindi.
Rupert Merdok, Walmart egasi Uoltonlar oilasi va boshqa mashhur investorlar Theranos’ga yuzlab million dollar sarmoya kiritdi.
Ammo Theranos’ni daxlsiz ko‘rsatgan narsa faqat pul emas edi. Uning direktorlar kengashida Amerikadagi eng nufuzli shaxslar to‘plangandi. Boshqaruvda sobiq AQSh davlat kotiblari Jorj Shults va Genri Kissinger, sobiq mudofaa vaziri Jeyms Mattis, sobiq senator Sem Nunn va Wells Fargo bankining sobiq bosh direktori Richard Kovachevich bor edi.
Ularning ko‘pchiligi siyosiy va harbiy tajribaga ega bo‘lsa-da, tibbiyot yoki laboratoriya fanlarida deyarli tajribaga ega emas edi. Xolms ularning obro‘sidan foydalanib, Theranos’ning ishonchliligini oshirdi. Ko‘plab kuzatuvchilar uchun bunday kuchli shaxslar atrofida bo‘lgan kompaniya biror sirni yashirishi imkonsizdek ko‘rindi.
Xolmsning ta’siri hatto davlat darajasiga ham yetdi. 2015-yilda u prezident Barak Obama tashabbusi bilan sog‘liqni saqlashdagi innovatsiyalarni e’tirof etish uchun tashkil etilgan “Champions of Change” dasturiga taklif qilindi. O‘sha yili vitse-prezident Jo Bayden Theranos laboratoriyasiga tashrif buyurdi va kompaniyaning ilg‘or texnologiyasini omma oldida maqtadi — o‘zi bilmagan holda aslida ishlamayotgan tizimga qo‘shimcha ishonch berdi.
O‘zining qonuniy ko‘rinishini yanada mustahkamlash uchun Theranos rasmiy sertifikatlarga ega bo‘ldi. Kaliforniyadagi Nyark shahridagi bosh laboratoriyasi CLIA sertifikati oldi. Bu AQShda tibbiy testlarni qonuniy ravishda o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan federal tasdiqdir.
Theranos vakillari Arizona qonunchilarini ishontirib shifokor tavsiyasisiz qon tahlili olishga ruxsat oldi, natijada ularning to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchiga xizmat ko‘rsatish doirasini kengaytirildi. Bu esa ularning modelini ham inqilobiy, ham foydalanuvchiga qulayroq ko‘rsatdi.
Walgreens o‘z do‘konlarida o‘nlab “Theranos Wellness Center” markazlarini ochdi.
Porloq sarlavhalar, mashhurlar maqtovi va siyosiy e’tirof bilan Theranos yengilmaydigandek ko‘rinardi. Ammo yuzaki ko‘rinish ortidagi voqelik butunlay boshqacha edi.
Qorong‘i haqiqat
Yagona muammo nimada edi? Texnologiya ishlamasdi.
Yopiq eshiklar ortida Theranos xodimlari Edison mashinalari juda noto‘g‘ri natijalar berayotganini bilishardi. Aslida kompaniya ko‘plab testlarni yashirincha Siemens’ning an’anaviy qon tahlil qurilmalari yordamida o‘tkazardi. O‘zlari esa bu qurilmalarni eskirgan va keraksiz deb da’vo qilgan edi.
Yana ham yomoni, bemorlar noto‘g‘ri tahlil natijalari olar, bu esa sog‘lig‘iga jiddiy xavf tug‘dirishi mumkin edi. Ba’zi bemorlarga xato ravishda saraton yoki OIV kabi kasalliklar tashxisi qo‘yildi, boshqalar esa sog‘lom deb aldanib, aslida kasalligidan bexabar qoldi.
Theranos rahbariyati muammolar haqida ochiq gapirish o‘rniga haqiqatni yashirdi. Xodimlar bir-biridan ajratildi, ularning barchasi qat’iy maxfiylik shartnomalarini imzolashga majbur qilindi, ortiqcha savol berganlarga tahdid qilindi.
Ommaviy sahnada esa Xolms tabassum qilishda, dunyoni o‘zgartirish haqida gapirishda va yanada ko‘proq mablag‘ jalb qilishda davom etdi.
Qulash
2015-yil oktabrida soxta tizim qulashni boshladi. The Wall Street Journal jurnalisti Jon Karriru shov-shuvli tergov maqolasini chop etdi va unda Theranos texnologiyasi reklama qilinganidek ishlamasligi fosh qilindi. Bu voqea domino effektini keltirib chiqardi:
- 2016-yilda AQSh sog‘liqni saqlash federal nazoratchilari Elizabet Xolmsni ikki yil davomida laboratoriya egasi yoki rahbari bo‘lishini man qildi.
- Theranos’ning yirik hamkori Walgreens kompaniyasi ular bilan aloqani uzdi va do‘konlardagi Theranos Wellness markazlarini yopdi.
- Medicare va Medicaid xizmatlari markazi (CMS) Theranos’ning Kaliforniyadagi laboratoriya litsenziyasini bekor qildi va og‘ir sanksiyalar joriy etdi.
- Investorlar, bemorlar va biznes hamkorlari Theranos’ga qarshi firibgarlik va aldov bo‘yicha ko‘plab da’volarni topshira boshladi.
2017-yilga kelib, Theranos bir nechta jinoyat tergovlari ostida qoldi. Xolms AQSh Qimmatli qog‘ozlar va birjalar komissiyasi (SEC) bilan fuqarolik firibgarlik ayblovlarini kelishib hal qildi. Jarima to‘lash, millionlab aksiyalarni qaytarish va kompaniyani nazorat qilishdan voz kechishga rozi bo‘ldi, lekin o‘sha paytda aybini tan olmadi.
Nihoyat, 2018-yilda federal prokurorlar Elizabet Xolms va Theranos’ning sobiq prezidenti Sanni Balvanini firibgarlik va firib uyushtirish uchun fitna tuzganlik ayblovlarini qo‘ydi. Theranos o‘sha yil rasmiy ravishda yopildi. Bu Silikon vodiysi tarixidagi eng yirik qulash edi.
2022-yilda Elizabet Xolms investorlarni aldashda aybdor deb topildi va 11 yildan ortiq qamoq jazosiga hukm qilindi. Balvani esa undan ham uzoqroq muddatga ozodlikdan mahrum qilindi.
Theranos saboqlari
Theranos hikoyasi faqatgina bir asoschining yolg‘onlari haqida emas — bu startap olamida haqiqatni shov-shuv bilan almashtirganda nima sodir bo‘lishi mumkinligi haqida ogohlantirishdir.
Investorlar chiroyli hikoyaga ishonishdi, lekin dalil talab qilmadi. Regulyatorlar voqealarning ortidan quvib yetolmadi. OAV esa voqeani chuqur tekshirmasdan, uni madh etishga oshiqdi.
Innovatsiya muhim, lekin ishonch, ochiqlik va dalillar undan ham muhimroqdir.
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish