Yaqinda O‘zbekistonning eng taniqli iqtisodchilaridan Behzod Hoshimov va Botir Kobilov bilan suhbatlashar ekanman, ulardan Xitoyning bugungi iqtisodiy sekinlashuvi Daron Asemog‘lu va Jeyms Robinsonning “Why Nations Fail” (Mamlakatlar tanazzuli sabablari) kitobida keltirilgan bashoratlarga mos keladimi?, deb so‘radim. Javob qisqa, ammo hayratlanarli bo‘ldi: “Aslida, bu allaqachon sodir bo‘lyapti.” Suhbatimiz uch-to‘rt oy avval bo‘lgandi, shu vaqt ichida Xitoyning iqtisodiy inqiroziga oid belgilar yanada yaqqol ko‘rinib qoldi.
Bu esa meni Xitoyning hozirgi iqtisodiy holati va “Why Nations Fail” kitobidagi asosiy g‘oya – ya’ni inklyuziv bo‘lmagan institutlar oxir-oqibat iqtisodiy turg‘unlikka olib kelishi haqidagi fikrni yanada chuqurroq o‘rganishga undadi. Haqiqatan ham, dunyoning ikkinchi yirik iqtisodiyoti aynan shu nazariya bo‘yicha rivojlanmoqdami?
Muvaffaqiyat modelimi yoki iqtisodiy pufak?
So‘nggi 40 yil ichida Xitoy zamonaviy tarixdagi eng katta iqtisodiy muvaffaqiyat hikoyalaridan biriga aylandi. 20-asr oxiridagi qashshoq, qishloq xo‘jaligiga tayanadigan jamiyatdan dunyoning ishlab chiqarish markaziga aylandi, yuz millionlab odamlarni qashshoqlikdan chiqarib, bir kechada shaharlarni barpo etdi. Ko‘plab ekspertlar Xitoyning davlat boshqaruvidagi iqtisodiy modelini olqishladi. Bu modelda hukumat sanoatni nazorat qiladi, investitsiyalarni yo‘naltiradi va infratuzilmani jadal rivojlantirishga ustuvor ahamiyat beradi.
G‘arb iqtisodiyotlari erkin bozor, xususiy sektor innovatsiyasi va demokratik institutlarga tayansa, Xitoy modeli markaziy rejalashtirish, avtoritar boshqaruv va bir partiyali tizimga asoslangandi. Davlat yirik kompaniyalar, investitsiyalar va hatto ko‘chmas mulk bozorini nazorat qilgani uchun o‘sish tez va oldindan bashorat qilinadigan ko‘rinishga ega edi. Uzoq yillar davomida bu model kapitalizmdan ham samaraliroqdek tuyuldi.
Ammo “Why Nations Fail” mualliflari Asemog‘lu va Robinson ogohlantirgan edi: Xitoyning iqtisodiy va siyosiy institutlarining ekstraktivligi (foyda va kuch bir guruh qo‘lida jamlangan) oxir-oqibat turg‘unlikka olib keladi. Ularning fikri oddiy: “Avtoritar tuzum ostidagi iqtisodiy o‘sish uzoq davom eta olmaydi, chunki markazlashgan nazorat raqobat, innovatsiya va barqaror rivojlanishni cheklaydi.”
Bugungi kunda Xitoyning iqtisodiy sekinlashuvi tobora yaqqolroq namoyon bo‘lmoqda, ko‘pchilik bashorat haqiqatga aylanayotganini o‘ylay boshladi.
Xavf alomatlari
2024-yilda Xitoy iqtisodiyoti 5 foizga o‘sdi. Raqamlar sog‘lom ko‘rinishi mumkin, ammo Xitoy kabi uzoq yillar ikki xonali o‘sish sur’atiga odatlangan davlat uchun bu jiddiy xavotir belgisi. 2025-yil prognozlariga ko‘ra, o‘sish 4.5 foiz yoki undan ham past bo‘lishi mumkin. Xo‘sh, sekinlashuvning sabablari nima?
Javobni ayni kunlarda bir vaqtning o‘zida sodir bo‘layotgan uchta yirik iqtisodiy inqirozdan topish mumkin:
1. Ko‘chmas mulk bozorining qulashi
O‘nlab yillar davomida Xitoyning iqtisodiy o‘sishining eng katta harakatlantiruvchi kuchlaridan biri ko‘chmas mulk sektori edi. Xitoyliklar hamma jamg‘armalarini kvartiralarga investitsiya qildi, chunki ular ko‘chmas mulk narxlari hech qachon tushmaydi, deb ishongan. Tadbirkorlar esa katta mablag‘larni qarzga olib, cheksiz osmono‘par binolar qurishni davom ettirdi. Hukumat esa bu holatga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish vositasi sifatida qaradi.
Ammo keyin bozor qulashi boshlandi. 2021-yilda Xitoyning eng yirik ko‘chmas mulk kompaniyalaridan biri bo‘lgan Evergrande qarzlarini to‘lay olmasligini e’lon qildi, bu esa ko‘chmas mulk sektorida moliyaviy inqiroz keltirib chiqardi. O‘shandan beri Xitoyning uy-joy bozori erkin tushish holatiga o‘tdi: millionlab odamlar sotilmagan kvartiralar, tugallanmagan loyihalar va pasayib borayotgan mulk qiymatlari bilan qoldi.
Bu inqiroz tarixdagi boshqa avtoritar iqtisodiyotlarda kuzatilgan holatlarga o‘xshaydi. Ya’ni hukumatlar tabiiy bozor o‘sishiga imkon yaratish o‘rniga, sun’iy ravishda sektorlarni qo‘llab-quvvatlaydi, oxir-oqibat esa bozor pufaklari yorilib ketadi.
2. Keksa aholining ko‘payishi va ishchi kuchining qisqarishi
Xitoyning iqtisodiy o‘sishi yosh va katta hajmdagi ishchi kuchiga asoslangan edi. Bu arzon mehnat orqali sanoat va eksportni rivojlantirishga yordam berdi. Ammo hozirda Xitoyda ishchi kuchi kamayib bormoqda. Tug‘ilish darajasi tushib ketdi, mamlakat tez qarimoqda.
Prognozlarga ko‘ra, 2050-yilga borib aholining 40 foizi nafaqaga chiqadi, bu esa ishchilar soni kamayishi, mehnat unumdorligi pasayishi va hukumat xarajatlari oshishiga olib keladi. Yevropa va AQShda ijtimoiy himoya tizimi kuchli bo‘lsa, Xitoy bunday o‘zgarishlarga moslashishda qiynalmoqda. Bu esa iqtisodiy rivojlanish sur’atini yanada sekinlashtirishi mumkin.
3. Deflyatsiya tuzog‘i
Xitoy yana bir jiddiy muammo – deflyatsiyaga duch kelmoqda. Deflyatsiya – bu narxlarning tushishi bo‘lib, dastlab iste’molchilar uchun foydali ko‘ringani bilan, aslida iqtisodiy inqirozning jiddiy belgilaridan biri. Narxlar pasayishi korxonalar daromadining qisqarishiga olib keladi, bu esa ish haqlari kamayishi, ish joylari qisqarishi va iste’mol xarajatlari tushib ketishiga sabab bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda Xitoy shunday xavfli iqtisodiy siklga tushib qolgan: odamlar pul sarflash o‘rniga jamg‘arishga harakat qilmoqda, kompaniyalar kamroq daromad topyapti, ish o‘rinlari qisqarib, ish haqlari pasaymoqda hamda iqtisodiy faollik sustlashmoqda. Bu aynan boshqa davlatlarda iqtisodiy tanazzulga olib kelgan sharoitlarga o‘xshaydi. Xitoy ham xuddi shu yo‘ldan ketayotganga o‘xshaydi.
“Why Nations Fail” bashorati to‘g‘ri chiqayaptimi?
“Why Nations Fail” mualliflari Asemog‘lu va Robinsonning asosiy g‘oyasi shundaki, markazlashgan va inklyuziv bo‘lmagan institutlarga ega mamlakatlar dastlab tez rivojlanishi mumkin, lekin uzoq muddatli farovonlikni saqlab qolishda qiyinchiliklarga duch keladi.
Sababi oddiy: boylik va hokimiyat faqat yuqori qatlam qo‘lida jamlansa, innovatsiyalar sustlashadi, korrupsiya kuchayadi va noto‘g‘ri iqtisodiy siyosat davom etaveradi.
Bugungi Xitoyga nazar tashlasak, ushbu prognoz hayotda aks etayotganini ko‘rish mumkin:
- Davlat nazoratidagi sanoat tarmoqlari samarasiz ishlamoqda, xususiy kompaniyalar esa davlatning qat’iy tartib-qoidalaridan qiynalyapti.
- Xorijiy investorlar ishonchini yo‘qotib, Xitoy bozorlaridan kapitalni olib chiqib ketmoqda.
- Hukumat iqtisodiyotni sun’iy rag‘batlantirish choralarini ko‘rmoqda, lekin tabiiy bozor mexanizmlariga tuzatish kiritish imkonini bermayapti.
Xitoyning bugungi iqtisodiy muammolari tarixda boshqa avtoritar iqtisodiyotlarning qulashini eslatadi. Masalan, Sovet Ittifoqi ham sanoatda tez o‘sishga erishgan, lekin iqtisodiy turg‘unlik boshlanganidan keyin sustlashib, oxir-oqibat qulagan edi.
Xitoy bu taqdirdan qochib qutula oladimi?
Bunday muammolarga qaramay Xitoyning kelajagi oldindan belgilab qo‘yilgan emas. Hukumat investor ishonchini tiklash uchun qadamlar qo‘ymoqda. Jumladan, Prezident Si Szinpin va xususiy sektor yetakchilari, masalan, Jek Ma o‘rtasida uchrashuvlar tashkil etildi. Shuningdek, ko‘chmas mulk bozorini barqarorlashtirish va sun’iy intellekt hamda yashil energiya kabi yangi sanoat tarmoqlarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha siyosiy o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda.
Ammo bu choralar chuqur tizimli muammolarni hal qilmaydi. Agar Xitoy iqtisodiyotini inklyuzivroq yo‘nalishga burmasa: ya’ni xususiy biznes va tadbirkorlik innovatsiyalari uchun ko‘proq erkinlik yaratmasa, uning sekinlashuvi uzoq muddatli turg‘unlikka aylanib ketishi mumkin. Bu esa “Why Nations Fail” bashorati haqiqatga aylanayotganini yana bir bor tasdiqlashi mumkin.
Xulosa: Tanazzul allaqachon boshlanganmi?
Xitoy hanuz dunyoning eng yirik iqtisodiyotlaridan biri bo‘lib qolmoqda, ammo mamlakat oldidagi muammolar tobora yaqqolroq namoyon bo‘lyapti. Ko‘chmas mulk bozoridagi inqiroz, ishchi kuchining qisqarishi va deflyatsiya bosimi kabi omillar uning iqtisodiy modelidagi yoriqlarni yanada ko‘rinadigan holga keltirdi.
Asosiy masala shundan iboratki: Xitoy o‘z institutlarini vaqtida isloh qila oladimi yoki bu sekinlashuv avvaldan bashorat qilingan ancha chuqur iqtisodiy tanazzulning boshlanishimi?
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish