Yangilanayotgan jamiyatlarda doimo tadbirkorlar, savdogar va boylar innovatsiya va yangi imkoniyatlardan tez foydalanadi, hayotga tatbiq qiladi. Masalan, toshkentlik yirik boy Said Azimboy 1865-yilda ijtimoiy islohotni amalga oshirdi. U barcha qullarini ozod qilish orqali boshqalar undan oʻrnak olishiga undaydi. Mahalliy boylar mustamlaka sharoitida ham yangi imkoniyatlardan foydalanib, mamlakatni modernizatsiya qilishga uringan. Keling ulardan ayrimlarini eslab oʻtsak.
Saidkarim Saidazimboy oʻgʻli 1907-yili birinchilardan boʻlib mahalliy tildagi ijtimoiy-siyosiy va adabiy muammolar, qiziqarli xabarlarni yorituvchi gazetalardan biri hisoblangan “Tujjor”ga asos soldi. 1909-yili Saidkarim rahbarlikka saylangan “Koʻmak” jamiyati kambagʻallar uchun shifoxona, ambulatoriya, oshxonalar qurdirish, qariya, yetim-yesir, talabalarga koʻmak berish kabi xayriyalar bilan faol shugʻullangan. Aka-ukalar Turkistondagi arxeologiya ixlosmandlari toʻgaragiga aʼzo edi. Orif Hoji Azizhoji – oʻz davrining obroʻ-eʼtiborli siyosatchisi va ishbilarmoni. Charmdan poyabzal va kiyim-kechak tayyorlaydigan korxonalar egasi. Shahar markazida yirik savdo markazi qurgan.
1902-yil 24-aprelda Ilhom Inogʻomjonov Toshkentda fotostudiya ochishga ruxsat oldi. Bu xonadonda ochilgan Toshkentdagi birinchi milliy professional fotografiya studiyasi edi. Mahalliy boylarimiz siyosiy va ilmiy hayotda ham faol boʻlgan. 1902-yili toshkentlik boylar Sayid Karim Sayid Azimboyev, Mirza Abdulla Isa Magometov, Mir Aʼzam Mir Ayupov, Maqsud Xoʻja Ota Xoʻjayev, Muhiddinxon Hakim Xoʻjayev, Ibrohimbek Yusufbekov va Mulla Usmon Toshkenboyevlar Sharqshunoslik jamiyatining Toshkent boʻlimiga aʼzo boʻlib saylanishgan.
XX asr boshlarida yurtimizda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sohalarda katta oʻzgarishlar sodir boʻldi. Bu jarayonlarda Turkiston tadbirkorlari ham faol ishtirok etib, nafaqat iqtisodiy, balki, ijtimoiy-siyosiy hayotda ham faol boʻlgan. Oʻzbek olimi Yoqub Tayronovning yozishicha, Toshkentda keng faoliyat olib boruvchi ayrim savdogarlar beva-bechoralarga va tarbiyaga muhtoj, ota-onasidan ayrilgan bolalarga gʻamxoʻrlik qilgani sababli hukumat eʼtiboriga tushgan va bu xizmatlari uchun maxsus davlat miqyosidagi nishonlar bilan mukofotlangan. Amxoqboy Abdualiyev ana shu kabi ishlari sabab “Yaxshi xizmatlari uchun” deb yozilgan kumush nishon bilan taqdirlangan.
Mahalliy boylar bir necha xayriya fondlarga va jamiyatlarga ham asos solgan. “Musulmon umidi” jamiyati Beshyogʻoch dahasi Koʻkmasjid mahallasidagi Abdullaxon Ibrohim oʻgʻlining yangi usuldagi maktabiga 120 soʻm, Koʻkcha dahasi Kallaxona mahallasidagi Muhammad Said Muhammad Muso oʻgʻlining shu xildagi maktabiga 90 soʻm va yana Abdurahmon oʻgʻli degan bir talabaga ham 15 soʻm miqdorda moliyaviy yordam koʻrsatgan.
XX asr boshlarida yurtimizda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sohalarda katta oʻzgarishlar sodir boʻldi. Bu jarayonlarda Turkiston tadbirkorlari ham faol ishtirok etib, nafaqat iqtisodiy, balki, ijtimoiy-siyosiy hayotda ham faol boʻlgan. Oʻzbek olimi Yoqub Tayronovning yozishicha, Toshkentda keng faoliyat olib boruvchi ayrim savdogarlar beva-bechoralarga va tarbiyaga muhtoj, ota-onasidan ayrilgan bolalarga gʻamxoʻrlik qilgani sababli hukumat eʼtiboriga tushgan va bu xizmatlari uchun maxsus davlat miqyosidagi nishonlar bilan mukofotlangan. Amxoqboy Abdualiyev ana shu kabi ishlari sabab “Yaxshi xizmatlari uchun” deb yozilgan kumush nishon bilan taqdirlangan.
Mahalliy boylar bir necha xayriya fondlarga va jamiyatlarga ham asos solgan. “Musulmon umidi” jamiyati Beshyogʻoch dahasi Koʻkmasjid mahallasidagi Abdullaxon Ibrohim oʻgʻlining yangi usuldagi maktabiga 120 soʻm, Koʻkcha dahasi Kallaxona mahallasidagi Muhammad Said Muhammad Muso oʻgʻlining shu xildagi maktabiga 90 soʻm va yana Abdurahmon oʻgʻli degan bir talabaga ham 15 soʻm miqdorda moliyaviy yordam koʻrsatgan.
Toshkentlik yirik tadbirkor Saidkarim Saidazimboyev 1907-yilda haj amalini oshirishga yordam qilish uchun yirik kampaniyaga asos soladi. Oʻsha yillari haj amalini oshirish uchun poyezdda Toshkentdan Odessaga yo Feodosiyaga, keyin esa kema bilan Jiddagacha yoʻl bosib oʻtish kerak edi. 1908-yilning oʻzida Toshkentdan 15 mingdan ortiq kishi hajga ketadi. Hojilarga hech qanday sharoit yaratilmagan edi. Shu masalani yengillashtirish uchun tadbirkor Saidkarim Saidazimboyev Toshkentda, Odessada maxsus vokzal qurishga kirishadi va “hojixonalar” (xostel) yaratishni rejalashtiradi. Hojixonalar Saidazimboyev rejasiga koʻra, stansiya ichida qurilgan bino hududida va beshta xonadan iborat boʻlishi kerak edi. Ular oʻz ichiga ayollar va erkaklar uchun tahoratxonalar, choyxona va bufetlar, doʻkonlarni olgan. Turar joylar yotoqxona yoki karavotlar bilan jihozlangan boʻlishi, bundan tashqari har bir punktda vrach, dorixona, mulla va qassob boʻlishi kerak edi. Hojixonada kunduz kuni uchun ziyoratchidan hech qanday haq olinmagan, tunash uchun pavilyondan foydalanganlik uchun esa ziyoratchidan Turkiston choyxonalarida belgilangan eng kam toʻlov undirilgan. Tibbiy yordam va dori-darmonlar esa ziyoratchilarga mutlaqo bepul taqdim etilishi, oziq-ovqat mahsulotlari esa mahalliy hokimiyat tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlangan narxlar boʻyicha sotilishi kerak edi. 1908-yil 13-martda Saidazimboyev rasman ziyorat rahbari etib tayinlandi. U muvaffaqiyatidan ruhlanib Odessa, Feodosiya va ziyorat yoʻlidagi 14 ta joyda xuddi shunday “mahalliy” vokzallar va toʻxtash-oziqlanish punktlarini qurishni rejalashtiradi. Ziyoratchilarning dengiz orqali sayohat qilish sharoitlarini yaxshilash toʻgʻrisida bosh qotira boshlaydi hamda bir necha kema kompaniyalaridan kelishuv tuzish takliflarini oladi. Saidazimboyev kema kompaniyalari orasidan “Koʻngilli Flot”ni tanlaydi va ular bilan Odessadan Jiddagacha (Makkaga eng yaqin port) va orqaga Feodosiyagacha tez sayohat qilish toʻgʻrisida shartnoma tuzadi. “Koʻngilli flot” kambagʻal musulmon aholi uchun chiptaning 5 foizini bepul berishga qaror qiladi. Aksiga olib, Arabistonda vabo kasali tarqaladi. Epidemiyani oldini olish uchun Saidazimboyev Odessada 2500 kishiga moʻljallangan hojixonada ziyoratchilar yuqumli kasalliklar yuqmasligi uchun dezinfeksiya qilinadi va tozalikka rioya qilinadi. Saidazimboyev faoliyati mahalliy gazetalarda keng yoritiladi va bu reklama oʻz natijasini berdi. Shu tariqa Saidazimboyev ziyorat sohasi boʻyicha yirik monopolistga aylandi. 1906-yili Toshkent, Samarqand va Andijonda boʻlgan fransuz sayyohi Pol Pellio mahalliy boylarga taʼrif berib oʻtgan edi. Toshkentlik boy Sayid Gʻani bilan uchrashuv uning yozishmalarida batafsilroq bayon etilgan: “Mehmonxonaga yoki bu yerda aytishganidek, “boʻlmalar”ga joylashganimizdan koʻp oʻtmay, yevropacha kiyingan Sayid Gʻanini uchratdim, u aslida Toshkentda istiqomat qilarkan. Mamlakatning eng badavlat kishilaridan boʻlmish bu insonning oilasi uzoq yillardan beri ruslar bilan aloqada ekan. Uning akasi – Sayid Karim Dumaga Toshkentdan saylangan ikkita deputatdan biri boʻlib, oʻsha yoqdagi katta yerlar egasi, millioner Orif Hojining amakivachchasi ekan. Orif Hoji uylangan kavkazlik musulmon ayolning roʻmol oʻramasligi toshkentlik musulmonlarni ranjitarkan. Men oʻsha ayolni biz Toshkentda toʻxtab oʻtgan, aslida Orif Hojiga tegishli mehmonxonada uchratgan edim. Yangi doʻstimiz Oʻshda musulmoncha xilxonalari bor ishongan vakiliga telegrafda xabar yoʻllab, oʻsha yerda bizni kutib olib, yotoq bilan taʼminlashini tayinlar ekan”. Andijonda Pol Pellio Kozimcha boyni uyida mehmon boʻladi. Fransuz sayyohi yozishicha: Kozimcha Hoji Makkaga hajga borgan risoladagidek musulmon boʻlsa-da, biz bilan birga rus arogʻidan ichib, uch-toʻrt krujka pivoniyam koʻrdim demadi. Toshkentdayoq musulmonlar diniy taqiq masalasiga unchalik jiddiy qaramasliklari sezilgan edi”.
Umuman olganda 100-150-yil oldin mahalliy boylarimiz va tadbirkorlarimiz dunyoda boʻlayotgan voqealardan juda yaxshi voqif boʻlgan, turli yangilik va innovatsiyalarni Turkistonga olib kelgan. Hayot tarzini oʻzgartirib telegraf, apteka, savdo uylari, birjalar, kampaniya va gazetalarga asos solishgan. Bundan tashqari xayriya jamiyatlari, fondlaridan pullarini ayamagan. Boylarimiz dunyo kezgan, deputatlikka saylangan, ilmiy jamiyatlarga aʼzo boʻlishgan. Qisqa qilib aytgandi, bugungi tadbirkorlarimiz ulardan koʻp narsani oʻrganib, hayotga tatbiq qilsa, foydadan holi boʻlmaydi, jamiyatimiz rivojlanishiga turtki boʻladi.
Baxtiyor Alimjonov
Tarixchi
Fikr bildirish