Gonkong , 16-dekabr – Xitoy 2025-yilda Vashingtonning texnologik sanksiyalarini Osiyodagi qo‘shnilari uchun qurol sifatida ishlatishni boshlaydi. AQShning yarimo‘tkazgichlar va boshqa muhim tovarlar importiga qo‘ygan cheklovlari Xitoyning sun’iy intellekt sohasidagi taraqqiyotiga to‘sqinlik qildi, bu esa dunyoning ikkinchi yirik iqtisodiyotini orqada qoldirdi. Hozirda, Xitoy javob choralarini ko‘rishni boshladi. Yaponiyada va Janubiy Koreyada joylashgan yirik korporatsiyalar ustidan katta ta’sirga ega bo‘lgan Xitoy, ushbu davlatlarni o‘zining nishoniga olishda kuchli pozitsiyaga ega.
2022-yilda AQSh prezidenti Jo Bayden Xitoyning ilg‘or yarimo‘tkazgichlar va ularga tegishli ishlab chiqarish texnologiyalariga kirishiga to‘sqinlik qilish uchun keng qamrovli choralarni joriy etdi. O‘shandan beri, bu cheklovlar yanada kengayib, Gollandiya firmasi ASML va Yaponiya kompaniyasi Tokyo Electronning mashinalari va asbob-uskunalarini ham o‘z ichiga oldi. Dekabr oyida Bayden ma’muriyati kengaytirilgan sanksiyalar doirasida 100 dan ortiq Xitoy kompaniyasini o‘zining savdo qora ro‘yxatiga kiritdi.
Tobora kuchayib borayotgan cheklovlar Pekinni harakat qilishga majbur etdi. 2023-yilning o‘rtalarida Xitoy akkumulyatorlar, yarim o‘tkazgichlar, optik tolalar va harbiy qurollar ishlab chiqarishda asosiy komponentlar hisoblangan galliy, germaniy, grafit va surma kabi muhim materiallarga eksport litsenziyalari talab qila boshladi. Biroq, “Trivium China” tadqiqotchisi Kori Kombsning ta’kidlashicha, savdo yo‘nalishlarini sinchiklab o‘rganish natijasida Xitoy hukumati eksport litsenziyalarini muntazam ravishda rad etmayotgani ma’lum bo‘ldi. Bu vaziyat yaqin kelajakda o‘zgarishi kutilmoqda. AQShning so‘nggi sanksiyalariga javoban Xitoy hukumati ushbu muhim materiallarning ayrimlarini Qo‘shma Shtatlarga eksport qilishni butunlay taqiqlab qo‘ydi — bu uning eng qattiq qarshi chorasi bo‘ldi.
Xitoy sun’iy intellekt sohasida ortda qolyotgani sari, yanada ko‘proq javob choralari kutilmoqda. Tencent va Baidu kabi yirik mahalliy texnologiya kompaniyalari endi Nvidia chiplarini zaxiralarini tugatib, sun’iy intellekt modellari uchun mahalliy alternativalarga murojaat qilishga majbur bo‘lishmoqdi. Biroq, Huawei tomonidan ishlab chiqilgan so‘nggi chip, Xitoyning Nvidia’ning yuqori talab qilinadigan grafik protsessorlariga (GPU) qarshi eng oqilona javobi bo‘lgan yarimo‘tkazgich kompaniyasi, AQShning $3,3 trillionlik bozor yetakchisidan uch avlod orqada qolgan, deb xabar beradi Bloomberg.
Ushbu rivojlanishlar fonida, Pekin o‘zining kamyob yer metallari va muhim minerallar bo‘yicha deyarli monopoliya holatini strategik qurol sifatida ishlatish uchun poydevor yaratmoqda. Iyun oyida Xitoy hukumati mamlakatning kamyob yer resurslarini himoya qilishga qaratilgan yangi qoidalar to‘plamini e’lon qildi. Ushbu qoidalar tog‘-kon, eritish va savdo faoliyatini qamrab oladi va mamlakatning nodir yer aktivlari ustidan davlat nazoratini o‘rnatadi.
Xitoy Savdo vazirligi tomonidan chiqarilgan so‘nggi eksport taqiq avvalgi siyosatlarning sezilarli darajada qayta ko‘rib chiqilishi bilan bog‘liq. Avvalgi galliy va germaniy bo‘yicha tarqoq cheklovlardan farqli o‘laroq, yangi yagona tizim fuqarolik va harbiy maqsadlarda ishlatilishi mumkin bo‘lgan texnologiyalar va materiallar ustidan qattiqroq davlat nazoratini o‘rnatadi. Endilikda elektromobil batareyalari uchun zarur bo‘lgan grafitning ma’lum turlarini sotuvchi korxonalar xorijdagi mijozlari va materiallardan qanday maqsadlarda foydalanishlari haqidagi ma’lumotlarni oshkor qilishlari shart. AQSH sanksiyalari modelidan so‘ng, Xitoy qo‘shimcha cheklovlar va litsenziya talablari ostidagi xorijiy kompaniyalarning “nazorat ro‘yxati”ni ham joriy qiladi.
Micron Technology va Tesla kabi Amerika kompaniyalarini nishonga olish, ayniqsa, Xitoyning nochor iqtisodiyoti savdo hamkorlariga, chet el investitsiyalariga va texnologik tajribaga juda muhtoj bo‘lgan bir paytda, samarasiz bo‘lishi mumkin. 2023-yilda Xitoyning infratuzilma kompaniyalariga Microndan ba’zi xotira chiplarini sotib olish taqiqlangan edi. Shunga qaramay, bir yil o‘tib, Aydaxo shtatida joylashgan kompaniya Xitoy bilan aloqalarini mustahkamladi, bosh direktor Sanjay Mehrotra savdo vaziri bilan uchrashdi va hatto 2024-yilda mamlakatda yangi zavodga asos soldi. Shu bilan birga, Visible Alpha prognozlariga ko‘ra, Teslaning Xitoydagi savdosi 14 foizga o‘sishi va 2025-yilga kelib 23 milliard dollarga yetishi kutilmoqda.
Boshqa tomondan, Pekin AQShning Osiyodagi ittifoqchilari ustidan ancha katta ta’sirga ega. Yaponiya hukumatining “whitepaper” ma’lumotlari shuni ko‘rsatdiki, Yaponiya importining deyarli uchdan bir qismi Xitoyga tayanadi, Qo‘shma Shtatlar esa faqat 13 foiz Xitoyga bog‘liq. Ushbu importga mashinalar, organik kimyoviy moddalar va elektr uskunalari kiradi. Xitoyga qaramlikni kamaytirish bo‘yicha rasmiy sa’y-harakatlarga qaramay, alohida tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, Janubiy Koreyaning yarimo‘tkazgichlar ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan oltita xom ashyodan beshtasi uchun Xitoyga qaramligi aslida 2023-yilda oshdi.
Bu holat Tokio va Seuldagi yirik korporatsiyalarni xavfli holatga solmoqda. Masalan, Toyota $220 milliardlik avtomobil ishlab chiqaruvchisi bo‘lgan Xitoyning muhim minerallarni unga yetkazib berishni to‘xtatishidan xavotirda ekanligini Bloomberg, sentyabr oyida xabar bergandi. Ta’minot zanjirlaridan tashqari, kompaniyaning Xitoyda ishlab chiqarish zavodlari ham mavjud. Janubiy Koreyaning yirik xotira chiplar ishlab chiqaruvchilari SK Hynix va Samsung Electronics, shuningdek batareya mutaxassislari LG Chem va SK On shunga o‘xshash muammolarni boshdan kechirmoqda.
Eksport cheklovlari haqida hatto oddiy tahdid ham bu davlatlarni Xitoyga qarshi texnologiya urushida ishtirok etishni qayta ko‘rib chiqishga majbur qilishi mumkin. Pekinda qarshi kurashish uchun yetarli qurollar mavjud va 2025-yilda ularni AQShning ittifoqchilariga qarshi ishlatishni boshlashi kutilmoqda.
Zuhraxon Mansurova
Fikr bildirish