O‘zbekistonda elektr energiyasi haqida gap ketsa, ko‘pchilik ishlab chiqarishni o‘ylaydi: yana bir gaz stansiyasi, yana bir GES, yana bir quyosh fermasi qurish. Lekin asosiy to‘siq faqat ishlab chiqarish emas. Muammo — tarmoqning o‘zi.
Bugun O‘zbekiston ishlab chiqargan elektrning 20–25 foizi uy va zavodlarga yetib bormasdan yo‘qoladi. Eski uzatish liniyalari oqadi, taqsimlash tarmoqlari haddan tashqari yuklangan, hisob-kitob tizimlari esa samarasiz. Oqayotgan tarmoqqa ko‘proq elektr qo‘shish — yoriq ko‘zaga suv quygandek.
Kelajak shunchaki ko‘proq elektr ishlab chiqarish haqida emas. Uni aqlliroq boshqarish haqida.
Raqamlarda muammo
- Uzatish va taqsimlashdagi yo‘qotishlar = yiliga 6–7 TWh, qiymati $500–700 mln.
- Uy xo‘jaliklarining atigi ~15 foizi real vaqt monitoringiga ega aqlli hisoblagichlardan foydalanadi.
- Qishloq joylarda tez-tez uzilishlar kuzatiladi — yiliga 200 soatgacha elektrsiz qolish mumkin.
- Elektrga talab tez ortmoqda (2030-yilgacha +30% kutilmoqda), ammo energiya saqlash quvvati deyarli yo‘q.
Shuning uchun modernizatsiya zarur: aqlli hisoblagichlar, mikro-tarmoqlar va energiya saqlash texnologiyalari.
Aqlli hisoblagichlar: tarmoqning ko‘zlari
Bugungi elektr tizimi ko‘r holda ishlaydi. Iste’molchilar qachon ortiqcha energiya sarflayotganini bilmaydi, ta’minotchilar esa yo‘qotishlar qayerda yuz berayotganini aniqlay olmaydi. Aqlli hisoblagichlar esa bunga yechim beradi.
- Real vaqt ma’lumotlari texnik va tijoriy yo‘qotishlarni 10–15% ga kamaytirishi mumkin.
- Toshkentdagi pilot loyihalarda hisob-kitob yig‘imlari 70% dan 95% gacha oshdi.
- Agar butun mamlakat bo‘ylab joriy etilsa, yiliga $300–400 mln tejash mumkin.
Mikro-tarmoqlar: mahalliy energiya, mahalliy boshqaruv
Barcha elektrni yagona milliy tarmoqqa yuklash o‘rniga, mikro-tarmoqlar quvvatni mahalliy darajada ishlab chiqaradi va saqlaydi. Masalan, qishloq yoki zavodlar guruhi uchun quyosh + batareya tizimi ularni markaziy tarmoq ishlamay qolganda ham barqaror qiladi.
- Qishloq mikro-tarmoqlari uzilishlarni 80% ga kamaytirishi mumkin.
- Ular uzatish xarajatlarini pasaytiradi va ortiqcha energiyani qo‘shnilar bilan almashishga imkon beradi.
- Hindistonda mikro-tarmoqlar kichik bizneslarni elektr bilan ta’minlab, qishloqlarda 10–20% daromad o‘sishiga olib keldi. O‘zbekiston ham shunday yo‘l tutishi mumkin.
Energiya saqlash texnologiyalari: yetishmayotgan bo‘g‘in
Quyosh va shamol energetikasi rivojlanmoqda, ammo ular doimiy emas. Saqlash imkoniyatisiz O‘zbekiston quyoshli, ammo talab past bo‘lgan kunlarda har kuni gigavatt-soatlab elektrni isrof qiladi.
- Litiy-ion batareyalar narxi hozir $100/kWh dan past, bu ularni keng miqyosda joriy qilish imkonini beradi.
- Atigi 2–3 GW saqlash quvvati talab cho‘qqilarini tekislab, gaz stansiyalariga ehtiyojni kamaytiradi.
- Energiya saqlash shuningdek vodorod loyihalariga yo‘l ochadi — ortiqcha qayta tiklanuvchi quvvatni saqlanadigan yoqilg‘iga aylantirish mumkin.
Tadbirkorlar uchun imkoniyatlar
Bu sohada startaplar yetakchi bo‘lishi mumkin:
- Smart Meter SaaS — xom ma’lumotlarni tahlil qilib, ta’minotchilar uchun tejashga aylantiruvchi platformalar.
- Village Microgrid Kits — quyosh + batareya + dasturiy ta’minot majmuasi, obuna asosida sotiladi.
- Energy Trading Platforms — uy xo‘jaliklari ortiqcha quyosh energiyasini qo‘shnilariga sotadigan P2P bozorlar.
- Battery-as-a-Service — zavod va fermer xo‘jaliklariga batareyalarni ijaraga berish.
Har biri oddiy mahsulot emas — bu kelajak kompaniyalari.
Qarama-qarshi haqiqat
Ko‘pchilik elektr tanqisligiga yechim sifatida yangi elektr stansiyalari qurishni o‘ylaydi. Aslida esa haqiqat shunday: O‘zbekistonga shunchaki ko‘proq elektr kerak emas, u aqlliroq elektr tizimiga muhtoj.
Tarmoq samaradorligi orqali tejalgan har bir TWh yangi gaz stansiyasi qurishga teng qiymatga ega. Ammo bu arzonroq, tezroq va tozaroq.
2035-yil
Agar O‘zbekiston 2035-yilgacha tarmoqni modernizatsiya qilsa, natijalar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
- Yo‘qotishlarni kamaytirish va samaradorlik ortishi orqali yiliga $1–1,5 mlrd tejash.
- Har bir uy, jumladan qishloqlarda ham sutkalik barqaror elektr ta’minoti.
- Aqlli hisoblagichlar, batareya ishlab chiqarish va mikro-tarmoqlarni boshqarishda 50 mingdan ortiq “yashil” ish o‘rinlari.
- 50% qayta tiklanuvchi energiyani tarmoqqa barqaror qo‘shish imkoniyati.
Simlardan intellektga
O‘nlab yillar davomida O‘zbekiston elektr tarmog‘i shunchaki simlardan iborat edi: oddiy, oqib ketuvchi va mo‘rt. Keyingi bob esa intellekt haqida: ko‘radigan hisoblagichlar, moslashuvchi mikro-tarmoqlar, saqlaydigan batareyalar.
Endi energiya hikoyasi ko‘proq yoqilg‘i qo‘shish haqida emas. Bu tarmoqni o‘rganuvchi, optimallashtiruvchi va millat bilan birga o‘suvchi tirik tizimga aylantirish haqida.
Va tarmoqni shunchaki apparat emas, balki simlarga o‘ralgan dasturiy ta’minot sifatida ko‘radigan tadbirkorlar O‘zbekistonning keyingi buyuk energetika tarixini yozadilar.
Pivot.uz
