Tsukerbergning dastlabki yillari
Mark Tsukerberg o‘z faoliyatini juda yoshligidan boshlagan va dasturlashning ahamiyatini erta anglab yetgan. Otasi Edvard unga Atari BASIC dasturlashni o‘rgatdi. Tsukerbergning noyob iste’dodi tez orada namoyon bo‘ldi. Atigi 11 yoshida ota-onasi unga ta’lim berish uchun dasturiy ta’minot ishlab chiquvchisi Devid Nyumanni yollashdi. Nyuman hozirgi kunda ham Tsukerbergni “mo‘jiza” deb ataydi.
Bir necha yil ichida Tsukerberg amaliy ZuckNet dasturini yaratdi. Uyda tish doktorlik amaliyotini yuritadigan otasi qabulxona xodimi uy bo‘ylab baqirmasdan u bilan bog‘lanishi uchun yo‘l topishi kerak edi. ZuckNet aynan shu ehtiyojni qondirish uchun ichki xabar almashish tizimi sifatida xizmat qilardi.
Nufuzli Phillips Exeter akademiyasida o‘qiyotgan paytida, Tsukerbergning ijodkorlikka bo‘lgan ishtiyoqi yanada kuchaydi. U sun’iy intellekt yordamida foydalanuvchining musiqa didini o‘rganish va talik qilish uchun do‘sti bilan birgalikda yaratgan Synapse dasturi AOL va Microsoft kompaniyalarining e’tiborini tortdi. Ikkala kompaniya ham uni sotib olmoqchi bo‘ldi va Tsukerbergga ish taklif qildi.
Biroq Tsukerberg ularning takliflarini rad etib, Garvardga yo‘l oldi. Aynan shu yerda Facebookning urug‘i ekildi – bu qaroridan u pushaymon bo‘lmasa kerak.
Garvard va Facemash
Dunyoning ikki yirik texnologiya gigantining takliflarini rad etgan Zuckerberg 2002-yilda Garvardga katta maqsadlar bilan keldi. U psixologiya yo‘nalishini tanladi, lekin shu bilan birga ko‘plab kompyuter fanlari kurslarini ham o‘qidi. Dastlab bu g‘alati qaror bo‘lib tuyulishi mumkin – nega faqat dasturlashga e’tibor bermaslik kerak?
Biroq Facebook’ning dizaynini, ayniqsa uning “layk”, izoh va “poke” kabi xususiyatlarga ega bo‘lgan jalb qiluvchi tabiatini hisobga olsak, psixologiya fani ko‘proq ma’no kasb eta boshlaydi. Facebook foydalanuvchilarni o‘ziga tortish, ularni shaxsiy ma’lumotlarni ulashishga va o‘zaro muloqotga undash uchun yaratilgan. Bunday narsani yaratish uchun inson xulq-atvorini tushunish zarur albatta.
Zuckerbergning birinchi jiddiy mojarosi 2003-yil oktyabr oyida Garvard talabalari bir-birining jozibadorligini baholashga imkon beradigan Facemash veb-saytini ishga tushirganida yuz berdi. Bu g‘oya bir necha yil oldin paydo bo‘lgan “Hot or Not” veb-saytiga o‘xshash edi. Biroq Zuckerbergning talabalar suratlaridan foydalanishga ruxsati yo‘q edi va ko‘pchilik bundan yetarlicha qoniqmadi.
Bir necha soat ichida saytda 22 000 ta surat ko‘rildi, ammo u tezda yopib qo‘yildi. Zuckerberg Garvard ma’muriyat kengashiga chaqirilib, universittetdan haydash mumkinligi haqida ogohlantirildi. Hokimiyat bilan birinchi to‘qnashuvdan cho‘chimagan Zuckerberg o‘zining navbatdagi yirik loyihasiga kirishdi.
Thefacebook-ilk qadamlar
Global hodisaga aylanishi mumkin bo‘lgan narsaning ilk versiyasini dunyoga taqdim etish uchun ko‘p vaqt ketmadi. 2004-yil fevralda Thefacebook ishga tushirildi. Nomi biroz boshqacha bo‘lsa-da, g‘oya bugungi kundagiga juda o‘xshash edi. Platforma foydalanuvchilarga profil yaratish, rasm yuklash, qiziqishlarini ulashish va boshqalar bilan bog‘lanish imkonini berardi. Shuningdek, u aloqalarning tarmoq tashkilini ham o‘z ichiga olgan edi.
Dastlab sayt faqat Garvard talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, birinchi oy ichida talabalarning 50 foizi ro‘yxatdan o‘tgan edi. Ammo Tsukerberg tez orada jiddiy muammoga duch keldi – uni sudga berishdi.
Tsukerberg ilgari kursdoshlari Kemeron Vinklevoss, Tayler Vinklevoss va Divya Narendra bilan shunga o‘xshash loyiha ustida ishlagan edi. Keyinchalik u Thefacebook ustida ishlash uchun bu loyihani tark etdi, ammo sobiq hamkorlari uning o‘z g‘oyalarini o‘g‘irlaganini da’vo qilib, kompensatsiya talab qilishdi. 2008-yilda nizo hal etildi va uchlik kompaniyaning 1,2 million aksiyasini oldi.
Thefacebook tez orada ommalashib, foydalanuvchilar soni tez o‘sa boshladi. 2004-yil oxiriga kelib, platforma AQSH va Kanadadagi deyarli barcha universitetlarni qamrab oldi va unga bo‘lgan qiziqish osmon qadar ko‘tarildi.
2004-yil iyunda Tsukerberg kompaniya faoliyatini Kaliforniyaning Palo-Alto shahriga ko‘chirdi va muhim investitsiyani jalb qildi. PayPal asoschisi Piter Til direktorlar kengashiga qo‘shildi va 500 ming AQSh dollari miqdorida sarmoya kiritdi.
Keyingi yil, kompaniya qo‘shimcha moliyalashtirish – Accel’dan 12,7 million dollar va venchur sarmoyador Jim Breyerdan million dollar oldi. Facebook endilikda jiddiy e’tiborni jalb qilayotgan edi.
2005-yil avgustda kompaniya o‘z nomidan “the” so‘zini rasman olib tashlab, Facebook deb atala boshladi. Kompaniya, shuningdek, facebook.com domenini 200 ming dollarga sotib oldi. Sentyabrda platforma o‘rta maktab o‘quvchilari uchun kengaytirildi va Microsoft hamda Apple kabi yirik kompaniyalar xodimlariga qo‘shilishga ruxsat berildi. Facebook endi dastlabki talabalar doirasidan tashqariga chiqa boshladi.
Shu yilning oyabr oyiga kelib, Tsukerberg o‘z kelajagi haqida muhim qaror qabul qildi. Garvardda bir semestrlik tanaffusdan so‘ng, u universitetni tark etib, Facebook ustida to‘liq ishlashini rasman e’lon qildi. U qisqa muddatga yangi xodimlarni yollash uchun qaytib keldi va katta sarmoya hamda o‘sib borayotgan a’zolikni hisobga olib, Tsukerberg o‘zini to‘liq kompaniyaga bosh direktor sifatida bag‘ishlashga, dasturchi darajasidan rahbar darajasiga o‘tishga tayyorligini e’tirof etdi.
Mark Tsukerberg to‘liq rahbarlikni qo‘lga olgach, Facebook’ning kengayishi jadal sur’atda davom etdi. 2005-yil dekabrda platformaga Avstraliya va Yangi Zelandiya universitetlari, shuningdek, Meksika, Buyuk Britaniya va Irlandiya o‘rta maktablari qo‘shildi. Bu paytga kelib, Facebook 2500 ta kollej va 25000 ta o‘rta maktabni qamrab olgan edi.
Biroq 13 yoshdan oshgan, elektron pochta manzili bor har qanday kishi uchun ochiq bo‘lishi 2006-yil sentyabrda amalga oshdi. Facebook endi haqiqatan ham global tusga kirdi. Platformaning a’zolik o‘sishi hayratlanarli edi:
- 2006-yil dekabr: 12 million foydalanuvchi
- 2007-yil aprel: 20 million foydalanuvchi
- 2007-yil iyul: 30 million foydalanuvchi
- 2007-yil oktyabr: 50 million foydalanuvchi
2007-yil mayda Facebook Marketplace platformasini ishga tushirdi. Bu foydalanuvchilarga mahsulot va xizmatlarni sotish uchun e’lonlar joylashtirish imkonini berardi. Shundan so‘ng, Facebook Application Developer Platform joriy etildi. Bu tashqi dasturchilarga Facebook bilan integratsiyalashgan o‘z ilovalari va o‘yinlarini yaratish imkonini berdi.
Facebook kompaniyalarning platformadan qanday foydalanishi mumkinligiga e’tibor qarata boshladi. 2007-yil oxiriga kelib, 100 mingdan ortiq kompaniya Facebook’ka qo‘shildi va platforma kompaniyalarga o‘z auditoriyasi bilan aloqa o‘rnatishga yordam berish uchun “Biznes uchun sahifalar”ni taqdim etdi. Shuningdek, Facebook reklamani asosiy daromad manbai sifatida o‘rganishni boshladi va uni hatto eng kichik bizneslar uchun ham qulay qilishni maqsad qildi.
2008-yil Facebook uchun yana bir katta yutuq bo‘ldi. Aprel oyida Facebook foydalanuvchilarga do‘stlari va oila a’zolari bilan tezkor xabar almashish imkonini beruvchi Facebook Chat’ni ishga tushirdi – bu aslida Tsukerberg bir necha yil oldin ishlab chiqqan ZuckNet bilan bir xil g‘oya edi. O‘sha yili “Siz bilishingiz mumkin bo‘lgan odamlar”, Facebook devori va Facebook Connect kabi boshqa xususiyatlar ham taqdim etildi.
Foydalanuvchilar bazasi o‘sishi bilan Facebook’ning raqamlari keskin ko‘tarilishda davom etdi:
- 2008-yil avgust: 100 million foydalanuvchi
- 2009-yil yanvar: 150 million foydalanuvchi
- 2009-yil fevral: 175 million foydalanuvchi
- 2009-yil aprel: 200 million foydalanuvchi
- 2009-yil iyul: 250 million foydalanuvchi
- 2009-yil sentyabr: 300 million foydalanuvchi
O‘sish bilan birga Facebook’ning eng mashhur o‘yinlaridan biri ishga tushirildi. 2009-yil iyunda chiqarilgan Farmville, Farm Town darhol hitga aylandi. 2009-yil avgustiga kelib, Farmville kuniga 10 million faol foydalanuvchiga ega bo‘ldi va har kuni millionlab virtual ekinlar yig‘ib olina boshlandi.
Dunyoda eng zo‘r
2009-yil dekabr oyida Facebook muhim bosqichga erishdi va 350 million ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchilar hamda 132 million oylik foydalanuvchilar bilan dunyodagi eng mashhur ijtimoiy platformaga aylandi. Biroq, kompaniya shuu yerda to‘xtab qolishni rejalashtirmagan edi.
Keyingi yili bir qator takomillashtirishlar va yangilanishlar amalga oshirildi, jumladan, fikrlarga like bosish imkoniyati va fotosuratlarni teg qilish tizimi yaxshilandi. 2010-yil iyul oyiga kelib, Facebook’da ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchilar soni 500 millionga yetdi. Yil oxirida kompaniyaning qiymati 41 milliard dollarga ko‘tarilib, u AQShda Google va Amazon’dan keyin uchinchi yirik internet-kompaniyaga aylandi. Ushbu jadal o‘sishga besh yildan kamroq vaqt ichida erishildi va sekinlashish belgilari mutlaqo ko‘rinmadi.
2011-yil iyun oyida DoubleClick tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra, Facebook yana bir ulkan yutuqqa erishdi. Yil oxiriga kelib, Nielsen Facebook AQShdagi eng ko‘p tashrif buyuriladigan ikkinchi veb-sayt ekanligini ma’lum qildi, bu esa uning raqamli dunyodagi o‘rnini yanada mustahkamladi.
Avgust oyida Facebook Messenger mustaqil ilova sifatida ishga tushirildi. Bu kompaniya yil boshida Beluga guruhli xabar almashish xizmatini sotib olganidan keyin sodir bo‘ldi.
Sotib olish va sotish
2012-yil Facebookning nisbatan qisqa tarixidagi eng muhim yillardan biri bo‘ldi.
Aprel oyida Facebook Instagramni sotib oldi. 1 milliard dollar evaziga Facebook o‘z ixtiyoridagi ulkan resurslarni namoyish etdi. Ushbu xarid yilning asosiy hodisasi – IPOdan bir oy oldin amalga oshirildi.
2012-yil may oyiga kelib, Sukerberg Facebookni omma egaligiga chiqarishga tayyor edi. Kompaniya 104 milliard dollarga baholandi. IPO yakunlangach, u 16,1 milliard dollar mablag‘ jalb qildi. Biroq, muammolar hali oldinda edi.
Kompaniya aksiyalari bir necha kun ichida o‘z qiymatining chorak qismini yo‘qotdi. May oyi oxiriga kelib, Wall Street Journali IPOni muvaffaqiyatsizlikka uchraganini e’lon qildi. 6-iyunga kelib, investorlar 40 milliard dollardan ko‘proq mablag‘ni yo‘qotdilar.
Bunga javoban IPO bilan bog‘liq 40 dan ortiq sud da’volari kiritildi. Morgan Stanley, JP Morgan va Goldman Sachs kabi anderrayterlar noto‘g‘ri ish yuritganlikda ayblandi. Xabarlarga ko‘ra, ular IPO jarayonida daromad bashoratlarini yashirincha pasaytirgan, shuningdek, Facebook ularga anderrayterlarga naqd pul olish imkonini beradigan ma’lumotlarni yetkazib bergan, degan da’volar ham paydo bo‘ldi.
Ushbu qiyinchiliklarga qaramay, Facebook oldinga intilishda davom etdi. O‘sha yilning oktyabr oyiga kelib, platforma yana bir muhim yutuqqa erishdi: uning ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchilari soni 1 milliardga yetdi.
Katta ligalarga qo‘shilish va tanqidlar
2013-yilda, shov-shuvli IPOdan bir yil o‘tib, Facebook Fortune 500 ro‘yxatiga kirdi va 462-o‘rinni egalladi. Kompaniyaning yirik institutga aylanganiga endi hech qanday shubha qolmadi. Biroq, mashhurlikning o‘sishi bilan jiddiy muammolar ham paydo bo‘ldi.
Hamma uchun ochiq platforma g‘oyasi sirtdan jozibali ko‘rinishi mumkin, ammo “hamma” tarkibiga internetdan zararli xatti-harakatlar uchun foydalanadigan ko‘plab odamlar ham kirardi. Facebook tez orada jiddiy tanqidiy muammolarga duch keldi. Platforma bu muammoning ko‘lamini boshqarishga yetarlicha tayyor emasdek tuyulardi.
“Everyday Sexism Project” kabi guruhlar va foydalanuvchilarning keng tarqalgan shikoyatlari Facebookni harakat qilishga majbur etdi. Kompaniya o‘z blog postida moderatsiya harakatlari kutilganidek “samarali ishlamagani”ni tan oldi. Bunga javoban ular muammoni hal qilish uchun bir nechta o‘zgarishlarni e’lon qilishdi:
- Tanqidiy nutq xabarlarini baholash uchun qo‘llaniladigan ko‘rsatmalarni ko‘rib chiqdi va yangiladi.
- Kontentni moderatsiya qilish uchun mas’ul bo‘lgan jamoalar uchun treninglarni qayta ko‘rib chiqdi.
- “Shafqatsiz va berahm” kontent yaratuvchilari uchun javobgarlikni oshirish, ulardan haqiqiy shaxsiyatini oshkor qilishni talab qildi.
- Tanqidiy nutqqa qarshi kurashayotgan guruhlar bilan hamkorlikni kengaytirish.
Ushbu sa’y-harakatlarga qaramasdan, bu chora-tadbirlar muammoni to‘liq bartaraf etish uchun yetarli bo‘lmadi.
Facebookning o‘n yilligi
2014-yil fevralida Facebook o‘zining 10 yillik yubileyini nishonladi va Garvard yotoqxonasidagi dastlabki kunlaridan boshlab ajoyib yutuqlarga erishdi. Xo‘sh, kompaniyani kelajakda nima kutardi?
Birinchi muhim yutuq mobil qurilmalardagi kuchli samaradorlik bo‘ldi. Facebook yillar davomida mobil tajribaga e’tibor qaratib keldi va bu e’tibor o‘z natijasini berdi – platformada yilning birinchi choragidayoq 1 milliard foydalanuvchi mobil qurilmalar orqali kirdi.
2014-yil fevralida yana bir yirik xarid amalga oshirildi: Facebook WhatsApp’ni 19 milliard dollarga sotib olganini e’lon qildi. Facebookning o‘z xabar almashish tizimi bo‘lishiga qaramay, bu xarid kompaniyaga WhatsApp’ning yoshroq va xalqaro foydalanuvchilar bazasiga kirishga imkon berdi.
Keyingi oyda Facebook yana bir muhim xaridni amalga oshirdi va bu Oculus VR – virtual reallik kompaniyasi edi. O‘z xabarida Tsukerberg Oculus VR qurilmasi “yanada foydali, qiziqarli va shaxsiy tajribalarni” taqdim etishini ta’kidlab o’tgandi.
2014-yil aprel oyida Facebook yana bir muhim o‘zgarishni joriy etdi. Raqobatdosh ilovaga ega bo‘lishiga qaramay, kompaniya Messenger’ni asosiy Facebook ilovasidan ajratib, mustaqil ilovaga aylantirdi. Bu foydalanuvchilardan Messenger’ni alohida yuklab olishni talab qildi. 2017-yil aprelga kelib, Messenger katta muvaffaqiyatga erishdi va 1,2 milliard faol foydalanuvchiga ega bo‘ldi.
Biroq, hamma narsa ham silliq kechmadi. 2014-yil iyun oyida Facebook o‘z foydalanuvchilari ustida tajribalar o‘tkazayotgani ma’lum bo‘ldi. Platforma foydalanuvchilarning kayfiyatiga ta’sir qilish uchun ularga ko‘rsatilayotgan kontentni boshqargan, bu esa ko‘pchilikni g‘azablantirdi. Tanqidlardan so‘ng, Facebook tajribalarni o‘tkazish usulini o‘zgartirishga rozi bo‘ldi, ammo to‘liq uzr so‘rashdan bosh tortdi.
Shu bilan birga, Facebook’ning bozor qiymati o‘sishda davom etdi va sentyabr oyiga kelib 200 milliard dollarga yetdi. Bu kompaniya foydalanuvchilar soni va moliyaviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha hamon rivojlanayotganini ko‘rsatardi.
Soxta xabarlarni tozalash
2015-yil Facebook uchun yana bir moliyaviy yutuq bilan boshlandi. 2017-yilning to‘rtinchi choragida Facebook 701 million dollar foyda olganini ma’lum qildi, bu o‘tgan yilga nisbatan 34% yuqori edi.
“Soxta yangiliklar” atamasi kundalik hayotga kirib kelishidan oldin, bu ko’pchilikni tashvishga solardi. Ijtimoiy tarmoqlar, jumladan Facebook ham turli mavzulardagi soxta yangiliklar va noto‘g‘ri ma’lumotlar bilan to‘lib-toshgan edi. Bu hikoyalar ko‘pincha reklama daromadlarini oshirish yoki siyosiy kun tartibini ilgari surish maqsadida veb-saytlar tomonidan yozilardi. Har ikki holatda ham haqiqat ustuvor emas edi.
Bu Facebook uchun muammo katta tug‘dirdi, chunki kompaniya uzoq vaqtdan beri o‘z platformasidan muntazam ravishda foydalanuvchilar uchun aniq va haqiqiy ma’lumotlar aytib kelayotgan edi. Endi esa millionlab foydalanuvchilar saytdagi yolg‘onlarga duch kelishayotgan edi. Facebook chora ko’rish kerakligini angladi.
2015-yil yanvar oyida kompaniya foydalanuvchilarga maqolalarni “soxta yangilik” sifatida belgilash imkonini beruvchi yangi funksiyani taqdim etdi. Agar yetarli miqdordagi foydalanuvchilar hikoyani belgilasa, boshqa foydalanuvchilarni maqolaning soxtaligi haqida ogohlantiruvchi bildirishnoma qo‘shilardi. Facebook algoritmi qaror qabul qilish jarayonida ushbu ma’lumotlarni ham hisobga olardi.
Biroq, barchamizga ma’lumki, bu tizim kutilganidek ishlamadi. Soxta yangiliklar yanada murakkab muammoga aylandi, atamaning o‘zi esa kengroq tushunchaga aylandi. Bu Facebook’ning muammoni hal qilish uchun so‘nggi urinishi emas edi.
Ijobiy tomoni shundaki, Facebook 2015-yilda Reactions xizmatini joriy etdi, bu foydalanuvchilarga postlarni shunchaki yoqtirishdan tashqari boshqa hissiy munosabat bildirish imkonini berdi. Endi foydalanuvchilar “sevgi”, “nafrat”, “kulgu”, “hayrat”, “qayg‘u” yoki “ajablanish” reaksiyalarini ham qo‘shishlari mumkin edi. Bu katta yangilik bo‘lmasa-da, Facebook hamon o‘zining asosiy funksiyalarini takomillashtirishga e’tibor qaratayotganini ko‘rsatardi.
May oyida Facebook Instant Articles xizmatini ishga tushirdi, bu nashriyotlarga o‘z maqolalarining versiyalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri Facebook’da joylashtirishga imkon berdi. Bu o‘zgarish yuklash tezligini sezilarli darajada oshirdi, shu bilan birga nashriyotlarga reklama orqali daromad olish imkonini berdi.
Iyul oyida e’tiborga loyiq statistika ma’lum bo‘ldi: dunyodagi internet foydalanuvchilarining yarmi Facebook’dan foydalanmoqda edi. Bu iyun oyida yakunlangan uch oy uchun Facebook hisobotiga asoslangan bo‘lib, unda 1,49 milliard faol foydalanuvchi qayd etilgandi.
2015-yildagi boshqa e’tiborga molik o‘zgarishlar orasida Messenger’da video qo‘ng‘iroqlarni joriy etish, tasdiqlangan mashxur shaxslari uchun Facebook Live’ni ishga tushirish va 360 daraja video xizmatini taqdim etish bor edi.
Soxta xabarlarni tozalash, ikkinchi qism
2016-yil davomida, yolg‘on yangiliklar va firibgarlik holatlari Facebook uchun muammo bo‘lib qoldi. Shunga qaramay, kompaniya e’tiborga loyiq statistikani e’lon qildi: kuniga 1,5 milliard foydalanuvchi, 3 million reklama beruvchi va 2015-yilda 3,69 milliard dollar foyda ko’rgandi. Bu kuchli ko‘rsatkichlar bilan bahslashish qiyin edi, ammo odamlar ijobiy jihatlarga e’tibor qaratish o‘rniga, o‘z xronologiyalarida bahslasha boshladilar.
Iyun oyida Facebook o‘z algoritmiga jiddiy o‘zgartirish kiritdi, bu esa nashriyotlar va kompaniyalarning organik trafigiga ta’sir ko‘rsatadigan dastlabki qadamlardan biri edi. Yangi algoritm foydalanuvchilarning yangiliklar lentasida do‘stlar va oila a’zolarining postlariga ustuvorlik berdi. Bu o‘zgarish oilaviy bayram suratlarini ulashish uchun juda qulay, lekin yangilik tarqatuvchi tashkilotlar uchun unchalik foydali emas edi.
Biroq, avgust oyida Facebook nashriyotlarga yana bir algoritm o‘zgartirishini taklif qildi. Bu safar platforma qaysi xabarlar ma’lumotli ekanligini aniqlay boshladi va keyin ularni foydalanuvchilarning qiziqishlariga qarab targ‘ib qilinardi. Bu harakat nashriyotlar uchun olg‘a qo‘yilgan qadam bo‘lsa-da, sifatli jurnalistika bilan shug‘ullanuvchilar soxta yangiliklar ommalashishda davom etayotganini ko‘rib, tushkunlikka tushgandi.
Shu o‘zgarishlar orasida Facebook tashkilotlar uchun mo‘ljallangan yangi Workplace platformasini taqdim etdi. U kompaniyalar uchun ichki ijtimoiy tarmoq vazifasini o‘tab, xodimlarga yanada samarali hamkorlik muhitida bir-birlari bilan muloqot qilish imkonini berdi.
Sentabr oyida Facebook kompaniyalarning noto‘g‘ri ma’lumotlarni e’lon qilgani ma’lum bo‘lgach, qiyin ahvolga tushib qoldi. Facebook video ko‘rishlar soni va foydalanuvchilar videolarni tomosha qilishga sarflagan vaqt miqdorini noto‘g‘ri hisoblagani uchun uzr so‘rashga majbur bo‘ldi. Ushbu munozara ayniqsa noqulay vaqtda yuz berdi, chunki kompaniya allaqachon o‘z platformasida noto‘g‘ri ma’lumotlarni tarqatish bo‘yicha ayblovlarga duch kelayotgan edi.
Yil oxiriga kelib, “soxta yangiliklar” atamasi suhbatlarda ustunlik qila boshladi. AQSH saylovlaridan so‘ng hamma joyda soxta yangiliklar muhokama qilindi, ko‘pchilik Facebook va Twitter kabi platformalarni noto‘g‘ri ma’lumotlar tarqatishda aybladi, hatto bu holat saylovlarni Donald Tramp foydasiga o‘zgartirishda va AQShda hamda butun dunyoda siyosiy qutblanishning kuchayishida rol o‘ynagan bo‘lishi mumkinligi taxmin qilindi.
Tsukerberg bunga javoban Facebook saylovga ta’sir ko‘rsatgan degan fikrni rad etdi. Haqiqat qanday bo‘lishidan qat’i nazar, 2016-yilgi prezidentlik saylovlari arafasida soxta yangiliklar an’anaviy ommaviy axborot vositalariga qaraganda ancha ko‘proq e’tibor tortdi. Dekabr oyiga kelib, Facebook o‘z yondashuvini o‘zgartirib, jamoatchilik hisobotlariga ko‘proq e’tibor qaratish rejalarini e’lon qildi. Shuningdek, ular faktlarni tekshiruvchi tashkilotlar bilan hamkorlik qilishlarini va soxta yangiliklarni targ‘ib qiluvchi reklamalarga qarshi kurashish uchun o‘zlarining reklama siyosatini o‘zgartirishlarini ma’lum qilishdi. Garchi hali sinov bosqichida bo‘lsa-da, bu harakat Facebook bir necha oylik salbiy shov-shuvlardan so‘ng obro‘siga putur yetganidan tashvishda ekanligini ko‘rsatdi.
Bahslarga qaramay, Facebookning moliyaviy ko‘rsatkichlari barqaror bo‘lib qoldi. 2016-yilda kompaniya 10 milliard dollardan ortiq foyda (asosan reklamalardan) olganini ma’lum qildi va har oy platformadan 1,86 milliard kishi foydalandi.
2017 yil aprelida Facebook yolg’on ma’lumotlarni tarqatish masalasiga yondashish uchun keng qamrovli reja tuzdi. Kompaniyaning yondashuvi uchta asosiy strategiyaga asoslanardi:
- Iqtisodiy rag’batlarni buzish, soxta hikoyalar va aldovlarga oid saytlar trafigini kamaytirish.
- Yangi mahsulotlarni ishlab chiqish, masalan, reytingni o’zgartirish, foydalanuvchilarni hisobot berish va faktlarni tekshirish bilan doimiy hamkorlik.
- Foydalanuvchilarga yaxshiroq qarorlar qabul qilishda yordam berish, Facebook Jurnalistika Loyihasi va soxta yangiliklarni aniqlashga yordam berish uchun global konsortsium tuzish.
Yangilanishlar orasida Facebook Spaces ilovasi ishga tushdi. Ushbu VR ilovasi foydalanuvchilarga virtual muhitda do’stlari bilan muloqot qilish imkonini berdi. Ilova, o’sha yili chiqarilgan yanada immersiv 360° foto va videolar asosida ishlab chiqilgan bo’lib, ular VR boshqaruv qurilmalari bilan ishlardi.
Shu bilan birga, Facebook foydalanuvchilar soni va moliyaviy ko’rsatkichlari davom etib rivojlandi. 2017 yilning birinchi choragida Facebook $3 milliarddan ortiq foyda keltirib, o’sha yilga nisbatan 76% o’sish ko’rsatdi. Iyun oyida kompaniya 2 milliard foydalanuvchiga yetganini e’lon qildi.
Kelgusi oylar davomida boshqa yangilanishlar ham amalga oshirildi. Facebook soxta yangiliklar va video clickbait’ga qarshi kurashish bo’yicha sa’y-harakatlarini davom ettirdi, yangiliklar lentalariga ba’zi dizayn o’zgarishlarini kiritdi va kliklar va taassurotlar hisobotlarini yaxshiladi. So’ngra, Facebook katta qadam tashladi: Kongressga bordi.
2017-yil sentyabrida Facebook, Rossiyaning 2016 yilgi AQSh saylovlariga aralashganini tekshirayotgan Kongressga Internet Research Agencyga tegishli reklamalarning ma’lumotlarini taqdim etishini e’lon qildi. Ushbu Rossiya asosidagi tashkilot 2015 va 2017 yillar orasida taxminan 3,000 ta reklamani tarqatgan edi.
Oktabr oyida Facebook ushbu reklamalar haqidagi batafsil ma’lumotni blog postida taqdim etdi. Kompaniya, reklamalarning 10 million AQSh fuqarolari tomonidan ko’rilganini, ulardan 3-5 millioni saylovdan oldin ko’rganini aniqladi. Ushbu reklamalar turli mavzularni qamrab oldi, jumladan, irq masalalari va qurol huquqlari.
Boshqa bir masala, har doimgidek, xurofotlar va ta’qiblar bo’ldi. Dekabr oyida Facebook bu muammoni hal qilish uchun yangi vositalarni taqdim etdi. Kompaniya istalmagan aloqalarni oldini olishda yanada faol bo’lishni va foydalanuvchilarga Messengerda xabar yuboruvchisini bloklamasdan suhbatlarni e’tiborsiz qoldirish imkonini berishni va’da qildi.
Qiyinchiliklar davri
Evropada, Facebook foydalanuvchilarning internet bo’ylab kuzatilishini oshkora qilmasdan amalga oshirayotganligi sababli, huquqiy harakatlarga duch keldi. Kompaniya foydalanuvchi kuzatuv bilan bog’liq qonunlarni buzganligi aniqlandi, bu esa platformaga qo’shimcha bosim o’tkazdi.
2018 yil fevralida Onavo haqida ham xavotirlar yuzaga keldi. Facebook 2013 yilda sotib olgan Onavo VPN vositasi foydalanuvchilarga internetni provayderlarining faoliyatini kuzatmasdan ko’rish imkonini berardi. Ammo Facebook Onavo’ni o’z ilovasida “Protect” menyusi ostida integratsiya qildi.
Muammo shundaki, Onavo faqat VPN sifatida ishlamaydi. U foydalanuvchilarning internetdagi faoliyatini va telefon foydalanishini to’liq ma’lumotlarini to’plab, Facebookga yuboradi. Masalan, u foydalanuvchilarning qaysi ilovalardan foydalanayotganini kuzatishi mumkin edi. Bu maxfiylikka katta xavf tug’dirdi va foydalanuvchilar tomonidan bunday ma’lumotlar to’planishi haqida norozilik bildirilgan edi.
Cambridge Analytica Skandali
2018 yil 17 martida Facebookning obro’sini larzaga solgan katta bir voqea yuz berdi. The New York Times va The Guardian Facebook foydalanuvchilarining o’nlab millionlarining ma’lumotlari (87 million) “This Is Your Digital Life” deb nomlangan ilova orqali yig’ilganini xabar qilishdi.
Ushbu ilovaga kirgan foydalanuvchilar faqat o’zlarining shaxsiy ma’lumotlarini emas, balki Facebook do’stlarining ma’lumotlarini ham o’z ichiga olgan edi. Ilovadan ko’proq odamlar foydalanishi bilan, bu juda katta miqdorda ma’lumot yig’ildi.
Bu amaliyot o’zi juda shubhali bo’lsa-da, uning yanada yomon tomoni shundaki, to’plangan ma’lumotlar siyosiy maqsadlarda ishlatilgan. Yig’ilgan ma’lumotlar Donald Trump va Ted Cruz kabi turli siyosiy kampaniyalarni qo’llab-quvvatlash uchun ishlatilgan. Shuningdek, u Brexit referendumida Vote Leave kampaniyasida ham ishlatilgan.
Bu oshkor qilish jamoatchilikda katta shok yaratdi va barcha nigohlar Facebook va siyosiy maslahat firmasi Cambridge Analyticaga qaratildi. Foydalanuvchilar g’azablangan edi. Shaxsiy ma’lumotlar bilan bog’liq yanada kuchliroq tartibga solish chaqiruvlari oshdi va ko’plab foydalanuvchilar Facebook hisoblarini o’chirish yo’llarini qidira boshladi.
“Delete Facebook” (Facebookni o’chirish) so’zlariga qiziqishning ko’payishi, odamlarning o’z maxfiyliklari va shaxsiy ma’lumotlarining noto’g’ri ishlatilishiga bo’lgan xavotirini qanday darajada chuqur his qilganini ko’rsatdi.
Skandalning oqibatlari sababli, Facebook $70 milliard miqdorida bozor qiymatini yo’qotdi, reklama beruvchilar esa tobora ko’proq ehtiyotkorlik bilan yondashishga boshladilar.
Zuckerberg bu buzilish uchun jamoatchilikdan uzr so‘radi va Cambridge Analyticani vaqtincha to’xtatdi (1 may kuni faoliyatini to’xtatdi), shuningdek, ma’lumotlarni yig’ish bilan bog’liq muammolarni aniqlagan bir qator ilovalarni to’xtatildi.
Skandal rivojlanishda davom etdi, bu Zuckerbergning Kongress oldida guvohlik berishiga olib keldi. Bundan tashqari, Facebook Buyuk Britaniyaning Ma’lumotlar Komissari Idorasi tomonidan $663,000 miqdorida jarimaga tortildi. Kompaniya foydalanuvchilar va reklama beruvchilarga ishonchni qaytarishga qiynaldi.
Skandal ko‘plab odamlarning og‘zida yomon taasurot qoldirdi, ma’lumotlar maxfiyligi masalalari bo‘yicha xavotirlarni kuchaytirdi. Ushbu hodisa ijtimoiy tarmoqlar va ularning shaxsiy ma’lumotlarga kirish imkoniyatlariga bo’lgan odamlarning qarashlarida muhim burilish nuqtasi sifatida ko‘riladi.
Kuchli zarba
2018 yil iyul oyining oxirida, Facebook yangi rekord o’rnatdi — ammo bu yaxshi rekord emas edi. 25 iyulda kompaniya 2018 yilning 2-chorak moliyaviy hisobotini e’lon qildi, unda daromad va global kunlik faol foydalanuvchilar soni bo’yicha rejalashtirilgan maqsadlarga yetilmaganligi ko’rsatilgan edi.
Maxfiylik va ma’lumotlar bilan bog’liq skandallardan hali to’liq tiklanmagan Facebook, ushbu salbiy hisobot tufayli bozorda katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Facebook AQSh fond birjasidagi tarixdagi eng katta bir kunlik bozor qiymati yo’qotishini boshidan kechirdi. Kompaniya qiymatining taxminan $119 milliardga kamayishi, Mark Zuckerbergning o’zi esa $15 milliard yo’qotganini anglatdi.
Katta yo’qotishlarga qaramay, hisobot ba’zi ijobiy tendentsiyalarni ko’rsatdi. Daromad 42%ga o’sdi, kunlik faol foydalanuvchilar soni esa 22 millionga ortdi.
Biroq, bir oy o’tib, Facebook yana bir xavfsizlik muammosiga duch keldi. 2018 yil sentyabrida, Facebook foydalanuvchilarning 50 million akkauntlarining xavfsizligi buzilganini va boshqalar ularning profilini egallash imkoniyatiga ega bo’lganligini oshkor qildi. Bir necha oy davomida maxfiylik masalalari muhokama qilinayotgan edi, bu buzilish platformaga bo’lgan jamoatchilik ishonchini yanada pasaytirdi.
Facebook home
2018 yil oktabr oyining boshlarida, Facebook muhim bir mahsulot e’lon qildi: Portal. Portal va Portal+ video aloqa qurilmalari bo’lib, ularni uyda ishlatish uchun mo’ljallangan edi, foydalanuvchilarga video qo’ng’iroqlarni amalga oshirish imkonini berardi. Amazon Alexa ovozli yordamchisi bilan qurilmalar qo’l bilan ishlatishni talab qilmasdan, foydalanuvchilarni harakatlanish jarayonida kuzatib borish uchun mo’ljallangan edi.
Tabiiyki, maxfiylik bilan bog’liq xavotirlar darhol yuzaga keldi.
Rafa Camargo, o’sha paytda Portal boshlig’i bo’lib, BBCga bergan intervyusida, “maxfiylik boshdan-oyoq dizayn qilingan” deb ta’kidladi. Facebook shuningdek, qurilma qo’ng’iroqlarini yozib olmasliklarini, ammo end-to-end shifrlashdan foydalanmasliklarini ma’lum qildi, bu esa hukumatlar tomonidan qo’ng’iroqlarga kirishish imkonini berishi mumkin edi.
Bundan tashqari, Facebook Portal orqali to’plangan ma’lumotlarni reklama maqsadida ishlatish mumkinligini tan oldi. Yil davomida yuzaga kelgan maxfiylik bilan bog’liq muammolar va skandallarni hisobga olgan holda, bu foydalanuvchilarga xavotirlarni bartaraf etishda yordam bermadi.
Shunga qaramay, Portal qurilmalari 2018 yil noyabrida sotuvga chiqdi.
2018 yil oxiriga yaqinlashgan sari, Facebook yana bir qator muammolarga duch keldi, bu esa uning obro’sini yanada zaiflashishiga olib keldi.
Birinchidan, Facebook tomonidan George Sorosni tuhmat qilish uchun ishga yollangan PR firmasi bilan bog’liq katta bir ziddiyat yuzaga keldi. Definers Public Affairs ismli PR firmasi, Facebookning imijini yaxshilash uchun yollangan edi, ammo jurnalistlar, Definers Sorosni Facebookga qarshi harakatlarni tashkil etishda ayblaganini aniqlashdi. Bu kampaniya Soros Facebookni “jamiyat uchun xavf” deb ataganidan keyin boshlandi.
Mark Zuckerberg va Sheryl Sandberg ning PR firmasi bilan aloqasi darajasi hali ham aniq emas. Zuckerberg hech qanday to’g’ridan-to’g’ri aloqasi yo’qligini rad etdi, Sandberg esa Definers bilan bog’liq ma’lumotlar “uning ish stolidan o’tgan bo’lishi mumkin” deb tan oldi.
Yana bir maxfiylik skandali dekabr oyida yuzaga keldi. Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, Facebook o’zining qoidalarini e’tiborsiz qoldirib, Netflix va Spotify kabi yirik mijozlarga foydalanuvchilarning shaxsiy xabarlarini o’qish va o’chirish huquqini berdi.
Facebook o’zining ba’zi katta mijozlariga foydalanuvchi ma’lumotlariga kirish huquqini berdi, bu kichik kompaniyalar uchun mavjud bo’lmagan edi. Bu kompaniyalar ma’lum bo’lishicha, qo’shimcha kirish imkoniyatlarini bilmagan bo’lsa-da, bu ochiqlik Facebookning obro’sini yanada puchga chiqardi va maxfiylikka bo’lgan xavotirlarni kuchaytirdi.
Facebook – Kelajak Rejalari
Facebookning Metaga brendini o’zgartirishi bilan kompaniya hozirda o’zini “metaversga birinchi o’rinda” deb taqdim etmoqda, deb aytgan Mark Zuckerberg. Ushbu o’zgarish shuni anglatadiki, kelajakda foydalanuvchilar boshqa Meta mahsulotlariga kirish uchun Facebook akkaunti talab qilinmasligi mumkin.
Zuckerberg shunday dedi: “Biz yangi sahifani ochayotganda, bizning shaxsiyatimiz haqida ko’p o’yladim. Facebook ijtimoiy tarmoq brendi sifatida juda mashhur, ammo u biz qilayotgan barcha ishlarni o’z ichiga olmaydi”.
Zuckerbergning fikricha, metavers internetning o’ziga aylanishi kerak, video (foto va matnli kontentdan rivojlangan)dan keyingi integratsiyalashgan virtual media evolyutsiyasining keyingi bosqichi sifatida. Ekranga qarash o’rniga, foydalanuvchilar to’liq virtual muhitalarga sho’ng’ish imkoniyatiga ega bo’lishadi. Zuckerbergning ta’kidlashicha, metaversning asosiy xususiyati – bu umumiy muhitda kuchli mavjudlik hissini uyg’otish qobiliyati bo’ladi.
Zuckerberg ushbu yangi “ijtimoiy texnologiya” tarmog’ida xavfsizlik va maxfiylikni ustuvor qilib belgilashga va’da bergan bo’lsa-da, u foydalanuvchilarni, xususan Facebookni tark etayotgan yosh avlodlarni, metaversni qabul qilishga ishontira olish-olmasligi hali ma’lum emas. Ko’plab tanqidchilar yangi platforma Facebook duch kelgan muammolarni faqat boshqacha shaklda qayta yaratishini savol ostiga qo’yishmoqda.
Zuhraxon Mansurova
Fikr bildirish