XX asr boshlarida iqtisodchi Jozef Shumpeter dunyoqarashini o‘zgartirgan, iqtisodiy taraqqiyotga yangi yondashuv olib kirgan bir g‘oyani ilgari surdi. U bu tushunchani “Ijodiy vayronagarchilik” deb atadi. Atama bir qarashda salbiy tusga ega bo‘lsa-da uning zamirida kuchli va lo‘nda fikr yotadi. “Yangi g‘oyalar va sanoat tarmoqlarining paydo bo‘lishi ko‘pincha eski tuzumlarning buzilishiga bog‘liq”.
Bunga yaqqol misol – Netflix. U yuzaga kelguniga qadar ko‘ngilochar sanoatda Blockbuster kabi video ijara do‘konlari ustunlik qilardi. Ammo Netflix o‘zining onlayn translyatsiyasi modeli bilan bu sanoatni tubdan o‘zgartirdi: u tezkor, qulay va arzon edi. Bu – ijodiy vayronagarchilikning amaliy ko‘rinishi.
Shumpeterning fikricha, yangi innovatsiyalar eski sanoatlarni siqib chiqarishi nafaqat tabiiy, balki iqtisodiy o‘sishning ajralmas qismidir. Ha, bu jarayon og‘riqli bo‘lishi mumkin. Ammo natijada, hayot sifati, mahsulot va xizmatlar yaxshilanadi.
Tarixdan yana bir misol – ot aravalari o‘rnini bosgan avtomobillar. Dastlab bu o‘zgarishga qarshilik ko‘rsatildi. Arava ishlab chiqaruvchilar ishidan ayrilishidan cho‘chishdi. Biroq vaqt o‘tishi bilan yangi sanoat paydo bo‘ldi, millionlab ish o‘rinlari yaratildi va jamiyat yangi bosqichga ko‘tarildi.
Shunga o‘xshash holat fotografiyada ham yuz berdi. Ya’ni raqamli fotografiyaning an’anaviy fotoplyonka texnologiyasini almashtirishi. Kodak singari kompaniyalar bunday o‘zgarishga moslasha olmadi va bozorni boy berdi. Lekin raqamli texnologiyalar orqali fotografiya yanada ommalashdi – smartfon kameralari, Instagram, turli ilovalar va yangi imkoniyatlar tug‘ildi.
Ijodiy vayronagarchilik faqat texnologiya bilan cheklanmaydi. U biznes modellarga ham tegishli. Amazon an’anaviy kitob do‘konlarini oqaga surib, butun chakana savdo sohasida inqilob qildi. Uber an’anaviy taksi tizimini, Airbnb esa sayohat sohasi va mehmonxona tajribasini butunlay o‘zgartirdi.
Albatta, ijodiy vayronagarchilikning salbiy oqibatlari ham bor. Sanoatlar qulaganda ish o‘rinlari yo‘qoladi, malakalar qadrsizlanadi, ayrim hududlar iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keladi. Shumpeter bu qiyinchiliklarni inkor etmagan. Aksincha, tan olgan holda ularga qarshi choralar ko‘rish lozimligini uqtirgan.
Shu sababli hukumat va jamiyatlar oldida muhim savol turadi: innovatsiyani rag‘batlantirgan holda, uning salbiy oqibatlaridan odamlarni qanday himoya qilish mumkin? Buning bir yo‘li – ta’lim va qayta tayyorlash dasturlarini kuchaytirishdir. Yana biri – ijtimoiy himoya tizimlarini mustahkamlashdir.
Shubhasiz, ijodiy vayronagarchilik xavfli. Ammo u rivojlanishning yurak urishidir. U bo‘lmasa, biz hanuz ot aravalarida yurib, VHS kasetalarni ijaraga olib, kechagi texnologiyalar bilan yashayotgan bo‘lardik. Yangi g‘oyalar eski odatlarni sinovdan o‘tkazadi, yangilikka yo‘l ochadi.
Tadbirkorlar uchun bu – ogohlantirish va imkoniyatdir. Innovatsiyaga yo‘l ochmaganlar nafaqat orqada qoladi, balki yo‘qolib ketadi. Bugunning innovatsiyasi – ertangi kundagi eskirgan texnologiyaga aylanishi mumkin.
Qisqacha aytganda, ijodiy vayronagarchilik – taraqqiyotning yuragidir. U tartibsiz, og‘riqli va buzuvchi bo‘lishi mumkin. Ammo aynan shu xususiyatlari uni tirik va kuchli qiladi. Shumpeter aytganidek: kapitalizm hech qachon bir joyda turmaydi – u o‘zini uzluksiz qayta yaratadi, yangilaydi va o‘zgartiradi. Va ehtimol, uni buyuk qiladigan ham shudir.
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish