Greater Fool Theory — bu sarmoya olamidagi oddiy, ammo kuchli g‘oya: siz haddan tashqari qimmat aktivni sotib olib ham foyda qilishingiz mumkin — agar kimdir uni sizdan yanada qimmatga sotib olishga tayyor bo‘lsa. Bu holatda siz — ahmoqsiz, lekin undan ham kattaroq ahmoq hali keladi.
Aktivning asl qiymati yo‘qmi yoki sun’iy ravishda haddan tashqari reklama qilinganmi bu muhim emas. Bozor ko‘tarilib turgani va narxlar oshishiga ishonadigan xaridorlar bor ekan odamlar foyda qilishda davom etishadi. Ammo oxir-oqibat bu zanjir uziladi. “Ahmoqlar” tugaydi va ortiqcha baholangan aktivni oxirgi bo‘lib ushlab qolgan kishi butun zararni o‘z bo‘yniga oladi.
Startaplarga sarmoya kiritishda bu nazariya kutilganidan ko‘ra ko‘proq uchraydi. Ba’zida investorlar millionlab dollarni hali ishlaydigan mahsuloti, daromadi, hatto to‘liq jamoasi ham bo‘lmagan startaplarga tikadi. Nega? Chunki ular keyingi investor ulardan qimmatroq to‘laydi, degan umidda bo‘ladi. Bu yerda e’tibor qiymatga emas, vaqtga qaratilgan.
Buni biz yaqin tarixdagi eng katta startap pufaklarida ko‘rdik. Masalan, WeWork — bu kompaniya hech qanday foyda bermayotgan, oddiygina ofislarni ijaraga beruvchi korxona bo‘lsa-da, qiymati $47 milliardga yetdi. Biroq, mashhur investorlar birin-ketin unga pul tikishda davom etdi. Ular WeWork’ning real qiymatiga emas, balki keyinchalik kimdir ularning ulushini yanada qimmatga sotib oladi, degan umidga ishondi.
Yana bir misol bu 2021-yildagi NFT ishtiyoqi. Odamlar raqamli rasmlarni yuz minglab dollarga sotib oldi. Ular bu foydali yoki noyob bo‘lgani uchun emas, balki narxlar doimiy ravishda oshib boradi, degan ishonch bor edi.
Ammo Greater Fool Theory juda xavfli. U daromad, tushum, mahsulot sifati yoki haqiqiy talab kabi asosiy mezonlarni butunlay inkor qiladi. Bu nazariya faqat taxminlarga asoslanadi va taxmin faqat hayajon tugamaguncha ishlaydi. Odamlar xarid qilishni to‘xtatishi bilan narxlar qulab tushadi, pufaklar yoriladi. Bunga 2008-yilgi moliyaviy inqiroz misol bo‘la oladi: banklar qiymatsiz ipoteka majmuaviy aktivlarini haddan tashqari ko‘p sotib olishgan edi. Uzoq vaqt davomida hamma bu aktivlarni qimmatbaho deb ko‘rsatdi. Ammo bozor real holatga qaytgach, ularni hech kim sotib olmoqchi bo‘lmadi, oqibatda tizim quladi.
Startaplar ham aynan shu tuzoqqa tushib qolishi mumkin. Ba’zida asoschilar haqiqiy biznes o‘sishiga emas, balki yuqori baholanishga intiladi. Ular natijalarga emas, orzulariga ishonadigan biror kishi topilishiga umid qiladi va katta miqdorda pul sarflaydi, ko‘rsatkichlarni bo‘rttiradi va keyingi sarmoya raundini yanada yuqori narxda jalb qilishga urinadi. Bu o‘yin bir muddat davom etishi mumkin. Ammo iqtisodiy holat og‘irlashsa yoki fond bozorlari qulasa “ahmoqlar” yo‘qoladi, startap yo yo‘nalishini o‘zgartiradi, yo qulaydi yoki oxirgi bahosidan ancha pastga sotib yuboriladi.
Shuning uchun ham puxta tekshiruv juda muhim. Siz chakana investor bo‘lasizmi yoki venchur kapitalistmi kompaniyaning asosiy ko‘rsatkichlarini tushunishingiz kerak: u qanday pul topadi, bozordagi o‘rni qanday, qancha pul ishlatmoqda, raqobatdagi ustunligi nimada? Bular sizni “katta ahmoq”ga aylanishdan himoya qiladi. Shov-shuvdan nariga qarab, haqiqiy raqamlar, jamoa dinamikasi va mahsulot kuchini tahlil qilish orqali, siz biror narsa chinakam qimmatlimi yoki shunchaki vaqtincha haddan tashqari baholanganmikan buni aniqroq tushunishingiz mumkin.
Bitcoin ko‘pincha Greater Fool Theory’ning yaqqol misoli sifatida keltiriladi. Tanqidchilar uning ichki qiymati yo‘qligini, ulkan miqdorda elektr energiyasini sarflashini va hech qanday real mahsulot yaratmasligini ta’kidlaydi. Shunga qaramay, uning narxi bir necha bor keskin oshgan. 2017-yilda u $20,000 ga yetdi. 2021-yilda esa $60,000 dan oshdi. Odamlar uni uzoq muddatli foydasi uchun sotib olishdimi — yoki shunchaki keyinchalik kimdir undan ham qimmatga sotib oladi, degan umiddami? Bu savolga javob kimdan so‘ralishiga bog‘liq. Ba’zilar aytishicha, dastlabki chakana investorlar aynan shov-shuv va imkoniyatni qo‘ldan boy berish qo‘rquvi bilan harakat qilgan. Boshqalar esa Tesla va PayPal kabi institutsional xaridorlar kirib kelib, o‘yinni butunlay o‘zgartirdi deb hisoblashadi. Balki, Bitcoin faqatgina “ahmoqlar zanjiri” emasdir ammo bu haqidagi bahsning o‘zi ham ishonch bilan taxmin o‘rtasidagi chiziq naqadar nozik ekanini ko‘rsatadi.
Oxir-oqibat, Greater Fool Theory bir haqiqatni eslatadi: agar siz biror narsani shunchaki kimdir undan ko‘proq to‘laydi deb sotib olayotgan bo‘lsangiz, lekin o‘zi aslida bunga arziydi deb o‘ylamasangiz demak, siz xavfli o‘yin ichidasiz. Qisqa muddatda bozor bu yondashuvni mukofotlashi mumkin, ammo ertami kechmi, kimdir baribir oxirgi bo‘lib qoladi va butun zararni o‘sha ko‘radi.
Tayyorladi: Navro‘zaxon Bo‘riyeva
Fikr bildirish